بنای مسجد میر چقماق ( مسجد جمعه نور ) بواسطه داشتن سردر رفیع با شکوه و جلوخان جالب شهرت بسزائی دارد ، این مسجد دارای گنبدی عظیم و صفه ای عالی میباشد، و در اصل بنام مسجد جمعه و مسجد نو نامیده میشده ، کتیبه سردر آن از لحاظ هنر خطاطی بسیار ارزنده ( ص 73 ) است ، و بر طبق مفاد آن بنای مسجد بسعی بی بی فاطمه خاتون زوجه امیر چقماق فرمانروای یزد اتمام یافته است، در این مسجد محرابی از سنگ مرمر نصب شده است، که اطراف آن را با کاشیهای معرق تزئین و آیاتی از کلام الله مجید در روی سنگ نقر گردیده ، علاوه بر ساختمان مسجد بناهای دیگری بامر امیر جلال الدین چقماق در یزد ساخته شده مانند : خانقاه ( 830 هجری ) و کاروانسرا ، گرمابه ، میدان ، تکیه که بنام بناهای میرچقماق شهرت داشته است .

بقعۀ سید رکن الدین که دارای سردرو گنبد زیبا با پوشش کاشی و کتیبه ای بشیوه خط کوفی است ، متعلق بقرن هشتم ( 725 هجری ) است، در داخل گنبد تزئینات آجری بنظر میرسد ، بانی بنا را امیر رکن الدین محمد قاضی میدانند.

گنبدی که در حال حاضر بنام سید رکن الدین معروف  است باقیمانده از یک سلسله بناهای بسیار مهم و مجلل میباشد که در قدیم شامل رصدخانه، مدرسه ، خانقاه ، کتابخانه بوده، مجموعۀ این بنا اکنون (سال 1330) در دست تعمیر میباشد.

بقعۀ سید شمس الدین که شامل خانقاه و مدرسه و دارالسیاده و بازار و گرمابه و آب انبار بوده است دارای ایوان بلند با کاشیکاری معرق رنگارنگ است، طبق کتیبه تاریخ این بنا سال 767 هجری قمری میباشد ، این مقبره شامل مجموعه ای بسیار زیبا و ظریف از هنرگچبری است، در وسط سقف ترنج بزرگی نقش بسته و در گوشه های سقف گل و بوته هائی زیبا ساخته شده ، کتیبه ای بخط نسخ و کتیبه ای هم بخط کوفی بر روی زمینه آبی رنگ باقیمانده است، قطار و مقرنس کاری و تزئینات درون سقف آن از لحاظ هنری جالب و از خصوصیات ممتاز این بنا میباشد.

ساختمان اصلی مسجد جامع را متعلق بقرن ششم هجری قمری میدانند ، لیکن جامع کنونی مربوط بزمان آل مظفر و قرن هشتم و نهم هجری قمری است، از امتیازات معماری و هنری این مسجد در مرحله اول ساختمان و کاشیکاری سردر بلند و با شکوه و دو مناره زیبا و تزیینات کاشیکاری و دو کتیبه نفیس آن یکی بخط کوفی آجری و دیگری بخط ثلث سفید بر روی کاشی لاجوردی معرق میباشد، در متن کتیبه های سردر نام شاهرخ تیموری و سلطان جهانشاه و تاریخ سال 861 هجری قمری خوانده میشود، تزیینات کاشی معرق و گره کاری داخل و خارج گنبد بی نهایت ارزنده و جاذب است. نمای خارجی و داخلی ایوان اصلی مزین بکاشیکاری زیبا و کتیبه ای بخط ثلث بر روی کاشی معرق است، مهمترین اثر تزئینی این جامع محراب زیبا و گرانبهای آن است که با نقوش کاشی معرق آرایش شده، قطار مقرنس محراب آن جالب است، لوحه سنگ مرمری که در دهلیز مسجد نصب است مورخ بسال 777 هجری قمری میباشد. سیزده قطعه لوح سنگی و کاشی در داخل هشت مسجد نصب شده است ، و هر کدام مورخ بسال معین ( 773 تا 1179 هجری ) و شامل وقفنامه و امور دیوانی و مالیاتی میباشد.

نکته قابل توجه در ساختمان مسجد جامع یزد مسئله ایجاد روشنائی غیر مستقیم بوسیله انعکاس نور از گچ سفید گنبد و دیوارها است که معمار و سازندگان بنا در قرن هشتم هجری باین مطلب پی برده اند.

جامع کبیر یزد یکی از آثار گرانبهای ایران و در حقیقت گنجینه ای از معماری است که در عین عظمت بسیار زیبا ساخته شده و هر قسمت آن معرف ذوق و هنر سازندگان آن میباشد

گنبد شیخ جنید برج هشت ضلعی سنگی ست، که نما سازی آن بوسیله سنگهای ساده ای از نوع بادبر تشکیل شده است، قسمتی از این گنبد سنگی فروریخته است، این گنبد از لحاظ شیوه و سبک معماری عهد سلجوقی نمونه قابل توجهی بشمار میرود.

در بالای محراب آن کتیبه آجری بخط کوفی موجود بوده که بعلت عدم اطمینان از بقای آن در محل اصلی در سال 1315 شمسی به موزه ایران باستان منتقل گردیده است، مضمون کتیبه میرساند که این برج آرامگاه ... ابن ابی طاهر عمادبن علی بن الرحمن بوده است و بدستور فرزندش در سال 543 هجری قمری ساخته شده است.

مقبره دوازده امام از نمونه های کامل بناهای دوره سلجوقیان میباشد. اهمیت این بنا از نظر معماری و ساختمان گنبدآجری کهن آن است، این بقعه در نهایت استحکام باقی مانده ، در داخل گنبد کیبه ای بخط کوفی در سه سطر خوانده میشود، تاریخ کتیبه سال 429 هجری قمری است. درون بنا مزین بنقوش گچبری و طراحی رنگین بسیار زیبا میباشد، از خصوصیات ممتاز این بنا گچبری محراب آن است، که در عداد شاهکاری از هنر دوره سلجوقیان بشمار میآید. تاریخ ساختمان اصلی این بنا را عده ای بدوران پیش از سلجوقیان نسبت می دهند.

مسجد جامع نائین از ابنیه مشهور تاریخی ایران است. ساختمان اصلی بنا متعلق بقرن چهارم هجری است، و شباهت کاملی از نظر ساختمان طاقهای هلالی بمسجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع نیریز فارس دارد، مسجد شامل یازده طاق نما با سقفهای هلالی است، طاق نمای وسطی از سایر طاق نما وسیعتر ساخته شده. بر روی دیوار و طاق و جرز ها نقوش متنوع هشت ضلعی و اشکال هندسی ساده توأم با شاخ برگ گچبری شده ، از مختصات این گچبری ساده گودی و عمق آناست، همین امتیاز در هنر گچبری موجب شده که این بنای ساده را در عداد مساجد اولیه اسلامی بدانیم.

اهمیت دیگر این جامع وجود منبر و درب چوبی منبت و گرانبهای تاریخی آن است ، که از نظر ظرافت کار دارای ارزش صنعتی نیز میباشد، در روی منبرکتیبه ای بخط نسخ در متن شاخ و برگ حک شده ، این کتیبه دارای تاریخ سال ( ص 70 ) 711 هجری است، که مصادف با زمان وقف منبر از طرف جمال الدین ملک التجار بر مسجد است ، در کتیبه قاب درب چوبی مسجد سال 874 هجری قمری کنده شده، این تاریخ مربوط بزمان تعمیر مسجد میباشد . این مسجد را بنام مسجد علویان هم مینامند.

مسجد بابا عبدااله متعلق بپایان قرن هفتم هجری است، در این مسجد کتیبه ای در شش سطر بر روی قاب چوبی بخط نسخ حک شده و دایر بر ساختمان این مسجد مبارک بامر شمس الدین عبدالله در سال 700 هجری قمری است.

مجموعه ساختمان این مسجد و طاق نمای دو طرف شبستان بزرگ و محراب آن نظیر مسجد جامع نائین مباشد، در داخل این بنا کتیبه ای که حاوی تاریخی باشد دیده نشده ، منبر این مسجد که از چوب سخت ساخته شده، دارای 21 لوح است که نقش و نگاری هم در آن بکار رفته ، این منبر بسیار نفیس و ارزنده میباشد، بنای مسجد محمدیه را متعلق بقرن چهارم یا پنجم هجری میدانند.

در مسجد میانده محراب زیبائی باقیمانده است که مورخ بسال 701 هجری قمری است . این محراب از لحاظ گچبری بی نهایت ممتاز میباشد.