مسجد ساروتقی که بنام بانی آن ساروتقی وزیر دوره شاه عباس دوم میباشد، دارای گنبدی زیبا است، این مسجد از نظر معماری و تزئینات کاشیکاری داخل گنبد و کتیبه سردر که مورخ بسال 1053 هجری است بسیار مشهور میباشد. 

بانی این مدرسه دو طبقه دلارام خانم است، که در دوران شاه عباس دوم ساخته شده ، لوحی بخط ثلث در این مدرسه نصب است که حاوی تاریخچه ساختمان آن میباشد ، و مورخ بسال 1057 هجری قمری است ، در کتیبه کاشیکاری سردر تاریخ سال 1056 هجری قمری هم نیز ثبت شده است.

این مدرسه از ابنیه زمان شاه عباس دوم صفوی است، که در سال 1058 هجری قمری ساخته شده ، دارای صحن و دو طبقه حجره میباشد، صحن آن کاشیکاری و در کتیبه کاشی سردر آن سال 1058 هجری قمری و امضاء خطاط معروف محمدرضا امامی دیده می شود. 

بقعه تاریخی ستی فاطمه در گورستانی به همین نام واقع شده ، این بقعه دارای سردر و ایوان کاشیکاری از دوران صفوی میباشد. رد جنب بقعه چند تن از شاهزادگان صفوی که تاریخ سنگ قبرسان 1041 و 1062 هجری قمری است مدفون هستند. در درون بقعه اشعاری بخط نستعلیق بر روی گچ نقاشی شده است، که حاکی بر تعمیر این مقبره در زمان فتحعلیشاه قاجار و بسال 1242 هجری قمری میباشد. 

کاخ چهلستون در زمان شاه عباس اول و دوم ( 1057 هجری ) ساخته شده ، این بنا دارای ایوانی رفیع با 18 ستون و تالار آئینه و اطاقهایی در شمال و جنوب ساختمان میباشد، در کلیه بنا تزیینات فراوان اعم از آئینه کاری و گچبری و نقاشیهای عالی دیده میشود. تالار بزرگ آن که دارای سقف طلا کاری است بمحل موزه سپاهان اختصاص دارد.  

تزیینات آینه کای و ایوان بزرگ آن که دارای 18 ستون میباشد از بناهای شاه عباس دوم صفوی است ، در دوران صفوی ایوان و روی ستونها آئینه کاری بوده است، و همچنین درهای عالی منبت و خاتم آن شهرت داشته، سقف ایوان چوبی و دارای نقاشیهای زیبا میباشد، در وسط ایوان حوضی میباشد. این کاخ در وسط باغ مصفائی واقع شده و در مقابل آن استخر بزرگی نمایان است . 

در تالار بزرگ گذشته از شیوه و اسلوب ساختمان طاق های رفیع و نقش و نگار زرین آن شش مجلس نقاشی دارد که چهار مجلس آن بشرح زیر متعلق بدوره صفوی است: 

1- مجلس پذیرایی شاهعباس اول از ولی محمدخان پادشاه ترکستان . 

2- مجلس بزم شاه طهماسب اول همایون پادشاه هندوستان . 

3- جنگ شاه عباس با ازبکها 

4- مجلس پذیرایی شاه عباس دوم از پادشاه ترکستان. 

دو کجلس دیگر بعد از صفویه بتالار الحاق شده و بدینقرار است: 

1- منظره جنگ شاه اسمعیل اول با قشون عثمانی در محل چالدران  

2- منظره جنگ نادرشاه افشار با هندوان در کرنال  

در این تالار نقاشی های دیگری از زمان قاجاریه موجود میباشد، گذشته از مجالس نقاشی تالار در دو دیوار ایوان بنا تصاویر چندی از خارجیان باقیمانده ، در سایر اطاقهای اطراف ایوان مجالس نقاشی و نقش و نگاره های بدیع از دوران صفوی و زمان شاه عباس کبیر باقی است که از نظر دقت و ظرافت کار بسیار ارزنده و گرانبها است ، طبق کتیبه منظوم تاریخی ایوان این بنا قسمت اعظم ( ص 51 ) این کاخ که محل پذیرایی شاهان صفوی ا زپادشاهان و سفراء دول خارجی بوده است، در زمان شاه عباس دوم و بسال 1057 هجری ساخته شده و ماده تاریخ ساختمان آن مصراع زیر است که بحساب ابجد سال 1057 هجری است. 

مبارک ترین بناهای دنیا 

کاخ عالی قاپو در مغرب میدان شاه بنا بفرمان شاه عباس اول در اوائل قرن یازدهم هجری قمری ساخته شده است، عالی قاپو دارای جلوخان و شش طبقه ساختمان است که در هر طبق تزیینات و گچبری و نقاشی دارد، جانشینان شاه عباس در تکمیل بنا کوشیده اند، ارتفاع این کاخ از روی زمین تا بام آن 48 متر است ، ایوان رفیع آن با ستونهای چوبی و سقف خاتم بسیار جالب میباشد . 

ایوان طبقه سوم این کاخ که دارای 18 ستون و سقف آلت و لغت چوبی و حوض مسی است، از بناهای شاه عباس دوم میباشد. دیوارهای داخلی عمارت عالی قاپو و تالار و اطاقهای بزرگ و کوچک آن کلاً مزین بنقاشی گل و بوته زیبا است. 

طبقه ششم کاخ که شامل بزرگترین تالارهای عالی قاپو است محل پذیرایی و حضور رامشگران و نوازندگان عصر صفوی بوده در بالای تالار اشعاری نوشته شده است که دال بر ساختمان ایوان در زمان شاه سلطان حسین صفوی است. تزئینات گچبری مجوف و توخالی دیوارها و طاقچه های این طبقه بی نهایت زیبا است، در ایوان و بعضی از طاقچه های اطاقهای این کاخ آثار باقیمانده مجالس نقاشی صفوی دیده میشود، این بنا در زمان شاه سلطانحسین صفوی تعمیر شده، قسمتی از نقاشیهای آن متعلق بدوران این پادشاه صفوی است، در سردر آن کتیبه ای میباشد که حاکی از تعمیرات این کاخ در زمان ناصرالدین شاه قاجار بسال 1274 هجری قمری است، اکنون تعمیرات اساسی و تزیینی این کاخ عظیم و مهار کشی آهنی بنا و اصلاح نقاشیهای داخل ساختمان و تجدید کاشیکاری جبهه خارجی و پشت بغلهای آن در دست انجام میباشد. این کاخ دارای دو پله کان پیچ در پیچ است. 

نقاره خانه و سردر بازار شاهی ، از ابنیه زمان شاه عباس اول صفوی است ، که در شمال میدان شاه ، در فاصله سالهای 1011 تا 1029 هجری ساخته شده ، در سردر بازار شاهی علاوه بر کاشیکاری زیبا مجالس نقاشی بسیار عالی کشیده شده ، که قسمتی از آن شامل تصاویر جنگ شاه عباس با ازبکان و مجالس بزم شاهی نیز میباشد. 

در شرق میدان شاه بنای مسجد شیخ لطف الله که از زیباترین آثار تاریخی اصفهان است واقعشده است، تناسب ساختمان گنبد و سردر و کاشیکاری شبستان و محراب گرانبها وازاره سنگی و کتیبه های زیبای آن که بخط علیرضای عباسی با بهترین کاشیهای معرق ساخت شده ، عظمت خاصی باین بنا داده است ، ساختمان این مسجد که در تاریخ  سال 1011 هجری آغاز شده تا سال 1028 هجری ادامه داشته، و در نتیجه ساختمان این مسجد که از بزرگترین شاهکارهای هنری میباشد 17 سال بطول انجامید. 

بر روی گنبد کاشیکاری معرق شاخ و برگ اسلیمی این مسجد زیبا کتیبه ای بخط ثلث با کاشی سفید معرق بر متن لاجوردی نقش بسته . کاشیکاری کنونی پوشش خارجی گنبد از تعمیرات سال هزار و سیصدو پانزده خورشیدی میباشد، همچنین در یک قطعه کاشی دیگر بخط نستعلیق در سردر مسجد بشرح زیر : 

« در عهد سلطنت اعلیحضرت اقدس همایون شاهنشاه رضا پهلوی خلدالله ملکه وسلطانه تعمیر شد آبان 1307 » کتیبه ای نصب شده که حاکی از تعمیرات اساسی و تزئینی بنا میباشد. 

راهرو مسجد که منتهی به شبستان و محراب بی نظیر میشود دارای کاشیکاری خشتی بسیار زیبا و پنجره های سنگی مشبک است. 

کاشیکاری داخل شبستان شامل خشتهای  کاشی و معرق کاریهای بی نظیر و کتیبه های معرق و قطار و پیچ کاشی فیروزه ای و پنجره های مشبک کاشی میباشد، تنوع طرح نقوش و رنگ آمیزیهای متنوع و الوان نارنجی و لاجوردی جلال و زیبایی خیره کننده ای باین شبستان بی نظیر داده است، کاشی کاری سقف داخلی شبستان با طرح لوزی و ریزه کاریهای خاصی که در آن بکار رفته اعجاب انگیز است، محراب کاشی معرق و مقرنس کاری آن در زمره آثار مهم هنری و شاهکاری از لحاظ صنعت کاشی پزی و معرق کاری بشمار میرود. در این محراب در داخل دو لوحه کاشی نام کارگر و استاد بنا به شرح زیر ثبت شده: « عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهانی 1028» . در زیر این شبستان ، شبستان زمستانی واقع شده که محراب کاشیکاری آن بتاریخ 1011 هجری قمری است، ارتفاع گنبد مسجد در حدود 32 متر میباشد. 

وجه تسمیه این مسجد بمناسبت نام امام جماعت آن شیخ لطف الله میباشد که در زمان سلطنت شاه عباس اول صفوی در این مسجد و مدرسه مجاور آن باقامه نماز و تدریس علوم دینی اشتغال داشته است. 

بنای مسجد شاه که در جنوب میدان شاه ، از ابنیه زمان شاه عباس اول صفوی است که در فاصله سالهای 1021 تا 1040 هجری قمری ساخته شده، ساختمان این مسجد از لحاظ معماری و کاشیکاری و حجاری و عظمت گنبد و منارههای بلند آن از شاهکارهای قرن یازدهم هجری بشمار میرود، تزئینات کاشیکاری مسجد شاه در زمان جانشینان شاه عباس بتدریج تکمیل شده است، کتیبه سردر اصلی مسجد بر روی کاشی معرق و بخط ثلث علیرضا عباسی و مورخ 1025 هجری میباشد، در زیر این کتیبه ، کتیبه دیگری بخط ثلث نصب شده که معرف نام بنا « استاد علی اکبر اصفهانی » و مباشر ساختمان مسجد بنام « محب علی بیگالله» میباشد . در سردر و جلوخان مسجد کتیبه های دیگری نیز جلب توجه می نمایند . کاشیکاری معرق و خشتی هفت رنگ آن با پیچ فیروزه کاشی و مقرنس های درون سردر جزء زیباترین هنر کاشیکاری عهد صفوی بشمار میرود . دو مناره کاشیکاری مرتفع سردر دارای کتیبه هایی نیز میباشد. 

در نقره مسجر دارای اشعاری بفارسی از دوران شاه صفی است، که بنا بحساب حروف ابجد متعلق بسال 1046 هجری قمری است. در دهلیز زیبای مسجد سنگاب بزرگ تاریخی واقع شده ، این مسجد جزء مساجد چهار ایوانی است، کتیبه ایوان بزرگ و گنبد عظیم آن بخط عبدالباقی تبریزی است، در زیر گنبد و بر بالای محراب کتیبه ای بخط محمد صالح اصفهانی بتاریخ 1038 هجری نقر شده، کتیبه های متعدد دیگری در چهلستون شرقی و گنبد جنوبی و سایر قسمتهای مسجد بر روی کاشی معرق و خشت نوشته شده، بر روی سنگاب چهلستون غربی کتیبه منظومی بخط نستعلیق نفر گردیده که متعلق بزمان شاه سلیمان صفوی و مورخ بسال 1095 هجری است.

در این مسجد فرامین متعددی از دوران شاه عباس اول بر روی الواح سنگی نقر گردیده و نصب شده است. در دو زاویه صحن مسجد بنای دو مدرسه سلیمانی و ناصری جلب توجه می نماید، مدرسه سلیمانی متعلق بزمان شاه سلیمان صفوی و مورخ بسال 1078 هجری است- مدرسه دیگر که بنای آنهم متعلق بدوره صفوی است بعلت تعمیراتی که در زمان ناصرالدین شاه قاجار در آن بعمل آمده بنام ناصری شهرت یافته،  در این مدرسه دو تاریخ سال 1077 و 1095 هجری ثبت میباشد. گنبد عظیم کاشیکاری دو پوشه مسجد شاه و دو مناره مرتفع ( ارتفاع این دو مناره 48 متر میباشد) جنبین آن دارای کتیبه هایی نیز میباشد ، تاریخ پایان کتیبه گنبد سال 1037 هجری است . بلندی گنبد در حدود 54 متر است ، حد فاصل ما بین دو جدار داخلی و خارجی گنبد دو پوشه بطور تقریب در حدود 15 متر میباشد. در این مسجد فرامین و الواحی از زمان قاجار نصب شد است. همچنین لوحه ای که حاکی از تعمیرات کلی گنبد و کتیبه ایوان بزرگ و سایر اصلاحات آن در عصر درخشان سلطنت اعلیحضرت همایون محمد رضا شاه پهلوی شاهنشاه آریامهر و مورخ بسال 1328 خورشیدی میباشد در مسجد نصب شده است. 

میدان شاه کنونی در زمان شاه عباس اول صفوی ، و در سال 1021 هجری احداث گردیده ، این میدان بشکل مربع مستطیل طول آن 500 متر و عرض آن 160 متر است ، در چهار طرف آن قریب دویست باب حجرات تحتانی و فوقانی ساخته شده ، در شمال و جنوب میدان دروازه های چوگان دوره صفوی باقی است