پس از اختراع چرخ، ارابه‌هایی ساخته شدند که گاوهای نر و گورخرها آنها را می‌کشیدند. تا پیش از آن، آدمیان چه پیاده و چه سواره، راه خود را از میان ناهموار‌ی‌ها می‌گشوند و چهارپایان خود را نیز به دنبال می‌کشیدند. اما چرخ و ارابه‌های چرخدار را از هر راهی نمی‌توانستند عبور دهند. به همین منظور راه‌ها ساخته شدند. اورها، بابلیان، مصریان، ایرانیان و یونانیان در این زمینه پیشگام بودند. «ایرانیان که امپراطوری آشوری را شکست دادند، اقدام به توسعه سیستم راه‌سازی نمودند و کالسکه‌هایی ساختند که در مسافرت و حمل و نقل به کارگرفته شدند.» (چاک‌وای، 1385، 26) هرودوت می‌نویسد «از سارد، پایتخت لیدی تا شوش، پایتخت هخامنشی در کنار راه شاهی که 2500 کیلومتر طول آن بود، 111 کاروانسرا ساخته شده بود. انسان با طی مسافتی حدود 30 کیلومتر در روز، می‌تواند طی 90 روز مسافرت خود را به پایان برساند. (هرودوت؟ …الوانی، 1385: 38)
ساختن و اداره کردن 2500 کیلومتر (به روایت پروفسور گیرشمن، 2883 کیلومتر) از افتخارات ایرانیان به شمار می‌آید.(منبع؟) اسکندر مقدونی که در 326 سال پیش از میلاد به ایران و هند لشکر کشید، در این دو کشور با راه‌های آباد روبرو شد. در ایران تمام شهرها و ایالات به وسیله جاده‌هایی به پایتخت، یعنی شهر شوش، متصل می‌شدند. تاریخ بناهای این راه‌ها، بین سال‌های 500 تا 400 سال پیش از میلاد بوده است. رومی‌ها از سال 150 سال پیش از میلاد شروع به ساختن راه‌ها کردند و بعدها در این زمینه گسترده‌ترین شبکه راه‌ها را در دنیای باستان به وجود آوردند.
گرچه آتن از نیمه دوم قرن پنجم پیش از میلاد به شهری با جاذبه‌های فراوان برای گردشگری تبدیل شده بود. اما امپراطوری روم با ثروت و امکاناتی که برای مردمانش فراهم کرده بود و جاده‌ها و جاذبه‌های گردشگری و امکانات اقامت مسافران، جزء اولین کشورهایی بود که نوعی از گردشگری را پایه‌گذاری کرد که به سبک و سیاق گردشگری امروزی بسیار نزدیک است. «رومی‌ها برای دیدن بناهای تاریخی مانند معابد مشهور در مدیترانه به ویژه اهرام و آثار تاریخی مصر سفر می‌کردند. یونان و آسیای صغیر محل بازی‌های المپیک، آب گرم‌های طبی، استراحتگاه‌های ساحلی، تماشاخانه‌ها، جشن‌ها و رقابت‌های پهلوانی از جاذبه‌های گردشگری آن دوران به شمار می‌آید (الوانی، 1385: 19.)
در قرن‌های چهارم و پنجم میلادی با سقوط امپراطوری روم، امنیت سفرهای تفریحی و گردشگری در اروپا دچار بحران شد و از فروپاشی این امپراطوری (یعنی آغاز قرون وسطی) تا دورۀ رنسانس (تا قرن 14 م) سفر در اروپا با خطرات بسیار همراه بود. مهمترین حادثه قرون وسطی در اروپا را می‌توان جنگ‌های صلیبی دانست. در پایان قرون وسطی، بسیاری از زائران به زیارتگاه‌هایی مانند Canterbury در انگلستان و سنت جیمز در Composteia سفر می‌کردند. عده‌ای اندک شمار نیز به سفرهای طولانی، پرهزینه و اغلب خطرناکی چون سرزمین مقدس می‌رفتند(الوانی، 1385: 27). یکی از عواملی که سفر را در دنیای باستان توسعه داد تجارت کالا علی‌الخصوص ابریشم و ادویه‌جات بود که از شرق به غرب حمل می‌شد و برای این منظور جاده ابریشم احداث شد که تا قرن‌ها محل عبور تجار، مسافران و نمایندگان حکومت‌ها در زمان‌های قدیم بود. «این راه که باید آن را مهمترین شاهراه بازرگانی دنیای قدیم دانست، از دروازه یشم در دیوار چین آغاز می‌شد و از دو طریق تورفان (راه شمال) و ختن (راه جنوبی) به کاشغر می‌رسید و پس از عبور از فلات ایران و گذشتن از بین‌النهرین، به سوریه و سپس به بندر انطاکیه در کنار دریای مدیترانه می‌پیوست» (الوانی، 1385: 44.) مارکوپولو Marco Polo جهانگردی که در قرن سیزدهم از ایتالیا به چین سفر کرد، بیشتر مسیر خود را از این طریق طی نمود او از کشورهایی مثل ایران، هند و چین عبور نمود. وی نخستین سیاحتگر غربی بود که با سفرنامه‌اش، تعداد بسیار زیادی از مردم را به جهانگردی علاقمند ساخت.
تور بزرگ مسافرتی اروپا که تا سه سال هم طول می‌کشید توسط دیپلمات‌ها، بازرگانان و دانش‌پژوهانی که به سراسر اروپا – به ویژه شهرهای فرانسه و ایتالیا – سفر می‌کردند، پدید آمد. كاروان‌های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی دارای ساختار و سازمان منظمی گردید و «گراندتور» نامیده شد. این كاروان‌ها كار خود را در نیمه قرن هفدهم شروع كردند و تا نیمه قرن نوزدهم كماكان رواج داشتند (همایون، 1384، 63.)
شكل ….دوره‌بندی تاریخ گردشگری از نظر مورفی
|
دوره |
انگیزه |
مؤلفه‌ها |
میزان تحرك |
|
پیشا ـ صنعتی |
جستجو، تجارت، زیارت / مذهب آموزش و بهداشت |
تعداد كم مسافران، به اندازه‌ای كه ثروتمند بودن، نفوذ داشتند و از دریا اجازه سفر داشتند |
كند و غیر قابل اطمینان خطرناك |
|
صنعتی |
تأثیر آموزش و پرورش، چاپ رادیو، فرار از شهر و كار به سوی امپراتوری‌های استعمار |
درآمد بیشتر، فراغت بیشتر، تورهای سازمان یافته |
هزینة پایین حمل و نقل و امنیت آن |
|
جامعة مصرفی |
تأثر ارتباطات دیداری جامعه روزمره و فرار از كار و بیگانگی زندگی |
هفته كاری كوتاه‌تر، درآمد اختیاری خرید و فروش توده‌ای بسته‌های مسافرتی |
رشد جابجایی فردی كارآمد و سریع |
|
آینده |
تعطیلات به مثابه یك حق و ضرورت و تركیب آن با تجارت و یادگیری |
تهیه تسهیلات توسط خود فرد خانواده كوچك‌تر، هر دو نفر خانواده مزدبگیر، روند جمعیتی به سمت توجه به گروه های مسافرتی |
سوخت‌های جایگزین حمل و نقل كارآمدتر؛ استفاده از حمل و نقل عمومی اشكال متنوع مسافرت |
سفر در میان مسلمانان نیز بسیار متداول بود. اصولاً بینش اسلامی بینش جهان‌گرایی و دنیاگرایی است. قرآن کریم در آیات بسیاری سفر را توصیه کرده است؛ «قل سیروا فی الارض ثم انظرو كیف كان عاقبه‌المكذبین» (انعام ـ 11، نحل ـ 36، نمل ـ 69) .در مجموع سیزده آیه شریفه در قرآن کریم درباره سیر و سیاحت و زمین گردی و جهان گردی است. در پی همین تاکیدها و سفارش‌های قرآن مجید از پیغمبر (ص) و ائمه معصومین (ع)، احادیث بسیاری راجع به سیر و سفر روایت شده است. پژوهش‌های دقیق و قابل توجهی از سوی جهانگردان مسلمان انجام شده است. در همین ارتباط به كتب مسالك می توان اشاره نمود كه در خصوص راه‌ها و فاصله‌ها و مسافت‌های شهرها و منزلگاه‌ها و شهرهایی كه سر این راه‌ها واقع گردیده‌اند گفتگو به میان می‌آورد. ( دریایی، 1384: 242.)
تاریخچه گردشگری در ایران: در تمامی دوران باستان (قبل از اسلام) شهرها، راه‌ها، اقامتگاه‌ها در امپراطوری ایران در حال گسترش بودند و به دلیل وجود یک امنیت نسبی سفر نیز در بین بازرگانان و اشراف رواج داشت. نوشته‌هایی در دست است كه از سفر بعضی از یونانیان و رومیان به ایران در دوران پیش از اسلام حكایت دارد. پس از ورود اعراب مسلمان به ایران تا قرن‌ها وضعیت آبادانی در ایران رو به اضمحلال گذاشت با این حال به دلیل بنیان‌هایی که از دوران باستان در ایران وجود داشت از رونق و امکانات سفر برخوردار بود. از آنجا که مسلمانان در پی فتح و اکتشاف دیگر سرزمین‌ها بودند جهانگردی در قرون 9 و 10 میلادی به بعد در ایران رواج یافت از جمله معروف ترین جهانگردان این دوران می‌توان ناصرخسرو قبادیانی (قرن 9 میلادی) اشاره کرد. از سوی دیگربه تدریج و به ویژه طی قرون هفتم به بعد جهانگردان غربی نیز در پی سفر به شرق و از جمله ایران برآمدند. در قرون اولیه دوران اسلامی به پیروی از دوران پیش از اسلام سعی شد اقامتگاه‌هایی در ایران تأسیس شود که بسیاری از آنها همچنان بر جای مانده است. نخستین كسی كه از در دوران بعد از اسلام از مغرب زمین به ایران سفر كرد و سفرنامه‌ای را هم در شرح مسافرت خود به ایران نگاشت، بنیامین تودلای اهل اسپانیا بود. (همایون، 1384: 65).
ایران در در دوران صفویه (قرون 16 و 17 میلادی) و علی‌الخصوص در دوره شاه عباس اول به عنوان کشوری جذاب، نظر بسیاری از جهانگردان اروپایی را به خود جلب کرد. دوره سلطنت «شاه عباس اول» تا انقراض سلسله صفوی را می‌توان یكی از مهمترین ادوار توسعه جهانگردی در ایران به حساب آورد، این توسعه به چند عامل بستگی داشت كه مهمترین آنها عبارت بود از امنیت و توسعه راه‌های ارتباطی و تأسیسات اقامتی. (همایون، 1384: 68). در این دوره جهانگردان بسیاری به ایران سفر کردند که معروف‌ترین آنها می‌توان به آنتونی و رابرت شرلی Sir Anthony and Robert Sherley،جان باپتیست تاورنیه Jean Babtiste Tavernier ، سر توماس هربرت Sir Thomas Herbert، پیتر دلاواله Pietro Dela Valle ،آدام اولاریوس Adam Olearius ،جان کلاردین Jean Clardin اشاره کرد.
پس از دوره صفویه به دلیل ناآرامی‌های و بی‌ثباتی تا سال‌ها سرزمین ایران دچار هرج و مرج پی در پی شد اما از اواسط دوران قاجاریه با ثبات تدریجی داخلی از یک سو و گسترش پدیدۀ استعمار و رقابت‌های بین کشورهای قدرتمند اروپایی سفر به ایران راز‌های باستان شناسی و تاریخی بسیاری را درایران گشود. سیر و سیاحت ایرانیان و میل آنان به گردشگری در اروپا، از عصر مشروطیت رو به فزونی نهاد.
