امامزاده اسمعیل - مسجد شعیا  ثبت تاریخی 112  

ساختمان امامزاده اسمعیل و مسجد و مرقد شعیا را بدوران اوائل اسلام نسبت میدهند ، مناره و قسمتی از ساختمان کنونی این بنا متعلق بدوره سلجوقی است، آثاری از پادشاهان دوران صفویه مانند ساختمان بقعه ، رواق و صحن بعداً ببنای سلجوقی افزوده شده، بطور کلی این ابنیه از نظر معماری و تزیینات قابل کمال توجه است. 

مجموعۀ بنای امامزاده اسماعیل و مسجد شعیا شامل مسجدی بسیار قدیمی و مقبره ، امامزاده ، رواق ، سردر ، گنبد بزرگ زیبا و صحن . مرقد شعیا ، شبستان ، ایوان ، حرم ، سنگ آرامگاه دختر شاه اسماعیل صفوی ، درب نفیس ،آرامگاه قاضی صفی الدین محمد، سنگابها و یک رشته تزئینات کاشیکاری ، گچبری و لوحه نفیس کاشی ، و کتیبه های فراوان تاریخی از دوران پادشاهان صفوی است

مسجد و مناره گز 18 کیلومتری شمال اصفهان ثبت تاریخی 324 

ساختمان این مسجد و مناره آن منتسب بدوره سلجوقیان است، مناره این مسجد از بناهای دوره سلجوقی بشمار میرود ، گچبریهای محراب مسجد ووسعت شبستان آن جالب است. این مسجد از جمله مساجد چهار ایوانی میباشد که در زمان شاه اسمعیل اول و سایر شهریاران سلسله صفوی مرمت شده است، کتیبه های زیادی بخط کوفی و ثلث در روی کاشی و گچ دارد، دارای لوح سنگی مورخ بسال 1085 هجری و دو سنگاب قدیمی است. مناره این مسجد دارای تزئینات آجری زیبائی است. 

مناره رهروان 7 کیلومتری اصفهان ثبت تاریخی 233  

ساختمان این مناره آجری بدوره سلجوقی منسوب است ارتفاع کنونی آن در حدود 30 متر می باشد. 

ساختمان این مناره متعلق بدوره سلجوقی و در حدود 48 متر ارتفاع دارد، از لحاظ زیبایی ساختمان و تزئینات کاشیکاری و آجری بی نهایت جالب میباشد. دارای 135 عدد پلکان است، و سه رشته کتیبه بخط کوفی بر زمینه کاشی در روی آن نقش شده است تاریخ ساختمان آن بین سالهای 525 تا 550 هجری قمری است.

مناره مسجد علی نیز از جمله مناره های دوره سلجوقی است، که بدنه اصلی آن با آجر ساخته شده ، دارای چهار رشته کتیبه بخط کوفی می باشد یک کتیبه آن آجری و بقیه با کاشی آبی رنگ تراشیده شده، ارتفاع این مناره در حال حاضر بیش از 40 متر است ، اصل ساختمان مسجد متعلق بدوره سلجوقیان است که بعداً در دوره صفویه تعمیر شده است. 

در سردر مسجد کتیبه ای بخط ثلث طلائی از شمس الدین تبریزی باقیمانده است، و از مفاد آن معلوم میشود که مسجد علی در دوره سلجوقی دوچار انهدام شده بود تا اینکه در زمان شاه اسمعیل صفوی بوسیله میرزا کمال الدین تجدید ساختمان گردید( 929 هجری قمری ) . 

در ایوان شرقی و غربی الواحی بتاریخ سالهای 974 و 1013 هجری قمری باقیمانده است. ساختمان این مسجد از لحاظ معماری و تزئینات و ایوانهای متعدد و شبستان و گنبد آجری و مقرنسهای گچی داخل گنبد و کاشیکاری و خطوط مختلف در زمره مساجد مهم تاریخی و کم نظیر اصفهان میباشد. 

مسجد و مناره سین 25 کیلومتری شمال اصفهان قریه سین ثبت تاریخی 281  

این مناره بر طبق دو کتیبه کوفی متعلق بدوران سلجوقیان بوده ، نام بانی آن اسمعیل محمد بن حسین ، ودارای تاریخ سال 526 هجری است، طاق گنبدی و مقرنس کاری و تزئینات آجری و گچی مسجد و کتیبه تاریخی آن بتاریخ سال 529 هجری شکوه و جلال خاصی باین بنای سلجوقی داده است.

مسجد و مناره گار ( غار ) 24 کیلومتری مشرق اصفهان  ثبت تاریخی 270  

این مسجد و مناره از ساختمانهای دوره سلجوقی بشمار است ، دارای کتیبه ای بخط کوفی است که شامل نام بانی بنا ، سید الروسا قاسم بن احمد است ، و در پایان کتیبه سال بنا ( 515 ) هجری قمری ثبت شده است. 

مناره چهل دختران ثبت تاریخی 231  

از آثار دوره سلجوقی است، که دارای تزئینات آجری و کتیبه ای بخط کوفی میباشد و مورخ بسال 501 هجری قمری است.

مناره و مسجد برسیان 42 کیلومتری مشرق اصفهان ثبت تاریخی 265 

از ابنیه دوران سلجوقی است که دارای تاریخ سال 491 هجری قمری است، و در حدود 35 متر بلندی مناره آن میباشد ، گند آجری مسجد مورخ بسال 825 هجری قمری است و معرف تکامل صنعت آجر کاری در قرن ششم هجری بوده است، کتیبه گچبری محراب آن که شامل 13 سطر است شاهکاری از هنر گچبری است، ایوان و صحن کنونی مسجد طبق کتیبه از آثار زمان شاه طهماسب اول صفوی میباشد. 

مسجد جمعه عتیق اصفهان دارای مجموعه ای از آثار و ابنیه و تزیینات هنری دوران اسلامی است، جامع مذکور شامل ابنیه تاریخی زیر میباشد: شبستانی با ستونهای ضخیم مدور و مزین بگچبری که ساختمان آن بدوره دیلمیان نسبت داده میشود. 

گنبد خواجه نظام الملک وزیر که از ابنیه دوران سلجوقی است، و در ضلع جنوبی صحن واقع شده است. (465-485 هجری ). 

چهلستونهای اطراف این گنبد نیز از دوره سلجوقی است. گنبد تاج الملک در شمال مسجد واقع شده است که بگنبد خاکی نیز شهرت دارد. سال ساختمان آن در کتیبه کوفی گنبد 481 هجری ثبت شده و از ابنیه دوره سلجوقی است.  

سر در مسجد قدیمی که مورخ بسال 515 هجری است . ایوان یا صفه شاگرد متعلق بدوران سلجوقی است، این صفه دارای تزئیناتی از قرن هشتم هجری  ( ص 26 ) بوده و در زمان شاه سلیمان صفوی مرمت شده است. صفه صاحب بنای اصلی آن از قرن ششم هجری است، سپس در قرون بعد الحاقات و تزئیناتی در آن بعمل آمده . دو مناره آن متعلق بزمان آق قویونلو و تزیینات کاشیکاری آن از دوران صفوی است.  

ساختمان صفه استاد ( ایوان غربی ) متعلق بقرن ششم هجری است، که سپس در عهد صفوی تزئین و کاشیکاری شد است. 

صفۀ عمروبن عبدالعزیز از ابنیه آل مظفر است، که ردقرن دهم هجری تزئین یافته و کتیبه ای در ایوان آن نصب شده است، مسجد اولجایتو که در غرب صحن عتیق واقعشده ، دارای محراب گچبری از دوران مغول و مورخ بسال 710 هجری است، که از لحاظ هنر گچبری و دارا بودن خطوط کوفی شاهکاری بشمار میرود. 

در جنب این مسجد شبستان بزرگی است که در سال 851 هجری ساخته شده است. 

ساختمان صفه درویش ( ایوان شمالی ) و چهلستون آن از انبیه قرن ششم هجری است که بعداً در زمان شاه سلیمان صفوی تعمیر و تزئین یافته است. ساختمان روی حوض در وسط صحن مسجد جامع از ابنیه زمان شاه عباس اول صفوی است. آرامگاه مجلسی در جنب مسجد واقع شده است .  

مسجد جمعه اصفهان معرف شیوه های مختلف معماری و هنرهای تزیینی ده قرن تاریخ آثار اسلامی ایران است. در مجموعه ساختمانهای این مسجد نمونه مکتب خاص معماری ایران از عصر سلجوقی تا حال حاضر مشاهده میشود.

قدیمترین پل تاریخی اصفهان بر روی زایند رود بشمار میرود ، بنیان و شالوده اصلی این پل متعلق بدوره ساسانیان است که بعداً در زمان دیلمیان و سلجوقیان تکمیل شده، پایه های این پل بر روی سنگهای طبیعی کف رودخانه استوار گردیده است. 

در حال حاضر باقیماندۀ بنای آتشگاه بر روی قله کوه سنگی شامل دیوارهای خشتی پهن و ضخیم و یک رشته ویرانه های دیگری میباشد، که معرف ساختمان آتشکده ای از دوران ساسانیان است.  

آثار تصرفاتی از دوران اسلامی و زمان مغول در بناهای این آتشکده نمایان میباشد. مورخین اسلامی در کتب خویش نام این آتشکده را باسامی مختلف ثبت کرده اند، مانند آتشکده یا در ماربین و آتشکده شهر اردشیر. ساختمان این آتشکده در داخل قلعه و باروئی قرار داشته است، و در این محل بوده است که آتش مقدس قرنها شعله می کشیده است

ستون کله شین در وسط گردنه کوهی که اشتویه را از رواندوز جدا میسازد نصب شده است. کله شین درزبان کردی بمعنی کبود میباشد. این ستون دارای دو صفحه است، که بر روی هر صفحه آن خطوطی بدو زبان آسوری و کلدانی نقر شده ، مفاد یک صفحه آن شامل دعا و نیایش برای رب النوع شهر و متن صفحه دیگر آن شرح عملیات جنگی است . 

این ستون سنگی در مرز ایران و عراق و در یکی از معابر کوهستانی بجای میله مرزی نصب شده است. بلندی آن یک متر و یازده سانیمتر ، عرض آن هفتاد سانتیمتر ، ضخامت آن سی و سه سانتیمتر میباشد. باستانشناسان معتقدند که این ستون در سال 814 قبل از میلاد بدست اشیونی پادشاه اورارتو در این محل نصب شده است.

این دژ در شمال جلگه نقده و شرق قریه چشمه واقع و متعلق بدوران پیش از میلاد است ( حدود 900ق .م) باحتمال قوی محل زندگی و دژ و باروی آن جنبه نظامی داشته ، مساحتی که زیر دژ واقع است در حدود 900×600 متر مربع میباشد.( ص 23 )  

این قبور که در شمال جلگه نده و شرق قریه حسن نوران واقع شده متعلق به نیمه هزاره اول پیش از میلاد است و شامل هشت قبر میباشد. 

بنای مدرسه ای از دوره شاه سلیمان صفوی در مهاباد باقیمانده است، در سردر این مدرسه کتیبه ای بخط رقاع در روی سنگ مرر نقر شده است، که حاکی از اتمام ساختمان مدرسه بامر شاه سلیمان صفوی در سال 1089 هجری میباشد. متن کتیبه سردر آن چنین است «... وفقنی لاتمام هذه المدرسه الشریفه فی ایام دوله السلطان الاعدل شاه سلیمان الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی مکه فی سنه 1089. کتبه ... سهراب المکری » 

در نزدیکی مهاباد دخمه ای از زمان ماد میباشد ، این دخمه سنگی دو طبقه که شامل چهار ستون سنگی و چند قبر است در بلندی واقعشده است، از نظر حجاری و ستون بندی در عداد مقابر مهم دوره ماد است (550-708 قبل از میلاد)

مهاباد ویرانه های اندرکش - شمال مهاباد محل شهر قدیمی در جنوب گردنه کاروشینکا - آثار کلکاتپه ( قلقاتپه ) طاق راکا ثبت تاریخی 9 - 10 - 11  

در دهکده اندرکش یا اندرقاش ، و در جنوب شرقی گردنه کاروشینکا و قلقاتپه بقایای شهری قدیمی دیده میشود، که دارای آثاری از دوران پیش از میلاد و اوائل دوره اسلام است، در نزدیکی این ویرانه ها دخمه ای به نام طاق را کا که از لحاظ شیوه سنگتراشی مانند دخمه های هخامنشی در تخت جمشید و نقش رستم فارس میباشد باقیمانده است. 

این کلیسا که بنام تادی مقدس هم نامیده میشود ، در دهکده قره کلیسای دهستان چالدران شهرستان ماکو برفراز تپه ای ساخته شده است، دارای گنبد هرمی شکل دوازده ترک میباشد، قسمت شرقی بنا از سنگ سیاه و قسمت وسطی و غربی آن با سنگ سفید تزئین گردیده ، در بدنه شرقی و قدیمی بنا محراب و تالار اجتماعات مذهبی احداث شده، همچنین در گوشه این بنا کتیبه ای بزبان ارمنی در روی سنگ نقر و نصب میباشد، متن کتیبه مربوط بساختمان اصلی و قدیمی کلیسا است، در سردر اصلی بنا کتیبه دیگری در روی سنگ بفرمان عباس میرزا قاجار دیده میشود، مفاد این کتیبه دال بر تعمیر ساختمان کلیسا در سال 1229 هجری است ، در خارج بنا نقوش برجستۀ فراوانی موجود میباشد.( ص 20 )  

اینپل تاریخی که رد شرق جاده اسفالته ماکو- تبریز قرار گرفته است دارای پنج چشمه میباشد و متعلق بدوران صفویه و قرن دهم هجری قمری است. بدنه این پل از سنگ ساخته شده و ارتفاع دهانه های آن متفاوت میباشد. پل پنج چشمه چندین بار مرمت شده است.