پنج شنبه, 03 اسفند 1391 03:57

کاروانسرا

نوشته شده توسط 
به عکس زیر امتیاز دهید
(0 امتیاز)
کاروانسرا

توسعه، تحول و گسترش کاروانسراهای ایران در دوره های مختلف بستگی به وضعیت اجتماعی ، اقتصادی و مذهبی داشته و شکلیابی و توسعه ی آن متناسب با موارد یلد شده بوده است. یکی از علل پیدایش کاروانسراها را می توان نیاز مبرم کاروان و کاروانیان به حمایت در طول سفر دانست.

در ادوار اسلامی عوامل متعددی در شکلیابی و توسعه کاروانسراها داشته است که مهمترین آنها را دلایل مذهبی ، نظامی و اقتصادی تشکیل می دهد. همانند دیگر هنرهای اسلامی اطلاعات پیرامون کاروانسراهای اوایل اسلام اندک است.در سفرنامه ها و کتابهای جغرافیای تاریخی مثل« ابن حوقل» و « ناصر خسرو» اطلاعاتی در مورد ایجاد کاروانسراها در پیوند تجارت و زیارت دیده می شود. سلسله های اوایل اسلام، مانند «  آل بویه» ، « سامانیان» و « آل زیار» به ایجاد بناهای عام المنفعه و آب انبارها اهمیت بسیار می دادند؛ مانند «رباط ماهی» در جاده مشهد- سرخس که به صورت چهار ایوانی از یادگاران آن زمان است.

زیباترین نمونه کاروانسرای این دوره « رباط یا کاروانسرای شرف» در خراسان است. این کاروانسرا یادگار زمانی است که جاده خراسان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود.

رباط یا کاروانسرای شرف یکی از آثار مهم عصر سلجوقی است. رباط شرف بین مشهد و سرخس در کنار جاده قدیم نیشابور به مرو واقع شده است و امروزه از جاده اصلی مشهد سرخس شش کیلومتر و از سرخس از جاده کنونی 56 کیلومتر فاصله دارد. نام این کاروانسرا همیشه رباط شرف نبوده است. کهنترین متون جغرافیای اسلامی از این رباط با عنوان رباط آبگینه نام برده اند.

طبق مدارک و متون تاریخی، بانی بنای فعلی « شرف الدین ابوطاهر بن سعد الدین علی القمی» است،که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را بر عهده داشت. تنها کتیبه تاریخ دار بنا، کتیبه گچی به خط ثلث است که در زیر ایوان انتهایی بنا باقی مانده، سه ضلع ایوان را دور می زند و تنها کتیبه ای است که به خط ثلث نوشته شده است، با توجه به اینکه کتیبه های دیگر به خط کوفی می باشد. که با توجه به این کتیبه بنای رباط به سال 549 ه.ق در دوران سلطنت « سلطان سنجر» امجام پذیرفته است.

« آندره گدار» در کتاب آثار ایران معتقد است که این بنا در سال 508 ه.ق ساخته شده و در سال 548 در اثر حمله غزها آسیب فراوان دیده است و در سال 549 تعمیر شده است، که این نظر به چند علت است:

 در چپاول غزان، رباط شرف نیز از خرابی ها در امان نبوده است و یکسال بعد از حمله مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است.

دلیل دیگر این است که در بسیاری از قسمتها تزیینات گچی بر روی آجر چینی تزیینی قرار گرفته است و این مورد اثبات می کند که معمار اولیه اگر می خواست از گچبری استفاده کند هرگز از آجرچینی تزیینی استفاده نمی کرد این مورد را در دیوار جنوبی مسجد حیاط اول که قسمتهای گچبری آن ریخته است به خوبی می توان دید.

علاوه بر آن بر روی آجرهای ایوانی ورودی که در وسط دارای نگاره ی گچی می باشد آثار تیشه مشاهده می شود و این ثابت می کند که پس از ساخت و ساز اولیه در موقع مرمت برای اجرای نگاره های گچی در بین آجرها، آنها را با تیشه تراش داده اند  تا نگارهای گچی در میان آجرها اجرا شود.

ویژگیهای رباط یا کاروانسرا و معماری رباط شرف:

کاروانسراها در ایران تابع شیوه و سبک زمان خود بوده اند ولی شیوه معماری منطقه و مصالح ساختمانی و نیز موقعیت جغرافیایی در آن موثر بوده است. کاروانسراها از روزگار قدیم تغییر بسیار نیافته و سبک بنای آنها و ایجاد باربندها و اتاقهای پیرامون حیاط محصور است.ساختمان کاروانسراها معمولا دارای حصار است که گاهی در گوشه و میان اضلاع دیوارهای آن برجهایی قرار گرفته، دروازه آن در میان این دو برج جای دارد و دارای سردر و درگاهی است و بر فراز آن دارای ساختمانی است.اتاقهای مسافران معمولا پیرامون حیاط ساخته شده است و پشت آن اصطبل قرار دارد که ورودی اصطبل در چهار گوشه داخل بنا بوده است. کاروانسرهایی که در دشت ها ساخته شده معمولا یک طبقه ، ولی کاروانسراهای تجارتی داخل شهرها دو طبقه اند. در دو طرف دروازه ورودی معمولا اتاقهای  پاسداران و کاروانسرادار ساخته می شد، در هر یک چاه آب یا آب انبار بوده که یا خارج و یا داخل کاروانسراها یاخته می شده است.

بعضی کاروانسراها دارای نانوایی، آسیاب، مسجد و دکان نیز بوده و در کاروانسراهای مرکزی ایران بادگیر نیز دیده می شد. در بسیری از کاروانسراها بخصوص از روزگار صفویان به بعد، در اتاقها، ایوانها و حتی اصطبلها بخاری دیواری داشته اند که آثار آنها باقی است.

مصالح اصلی کاروانسراها سنگ و آجر بوده است. که در بسیاری از کاروانسراها تزیینات معماری نیز دیده می شود مانند: رباط شرف، رباط ماهی و رباط سپنج.

به طور کلی کاروانسراها را با وجود ویژگیها و خصوصیانت آنها می توان به سه دسته تقسیم کرد:

1-   کاروانسراهای کاملا پوشیده: (مناطق کوهستانی):

این کاروانسراها از هر طرف سرپوشیده است، در آنها بخاری های زیادی تعبیه شده است مانند: کاروانسرای امامزاده هاشم در جاده  آبعلی- تهران

2-   کاروانسراهای کرانه پست خلیج فارس

 این کاروانسراها فاقد حیاط مرکزی بوده، فقط شامل بنایی چهارگوش با اتاق مرکزی چلیپا شکل و اتاقهای جانبی بوده، یک سکوی سنگی در اطراف بنا ساخته شده و تمامی اتاقها به بیرون بنا راه دارند. مانند: مانند کاروانسراهای لار به بندر عباس

 

3-   کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران:

مهمترین و بهترین نمونه کاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارد که خود به چند دسته تقسیم می شود:

الف) کاروانسراهای مدور

تعداد این گروه بسیار کم است ولی از نظر معماری بسیار جالب است، مثال: رباط زین العابدین در جاده یزد- کرمان

ب) کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار:

این کاروانسراها به شکلی چند ضلعی( عموما هشت ضلعی) ساخته شده اند که زمان ساخت آنها اغلب در زمان صفویان است، کاروانسراهای امین آباد و ده بید در جاده اصفهان- شیراز از زیباترین این نمونه ها است

ج) کاروانسراهای دو ایوانی:

به شکل مربع ساخته می شده که ایوان ها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبروی آنها قرار  دارد، مانند: کاروانسرای جاده خوشاب و دوکوهک

د) کاروانسراهایی با تالار ستون دار:

که معمولا از تالار آن به عنوان اصطبل استفاده می شده است، مانند: کاروانسراهی عسکر آباد جاده تهران – قم و کاروانسرای خاتون آباد جاده گرمسار- سمنان

ه) کاروانسراهای چهار ایوانی:

این نوع سابقه طولانی در ساخت بناهای ایران بخصوص از دوره سلجوقیان به بعد دارد گرچه با اینکه در پلان با هم مشابهند ، اما در جزییات متفاوتند.

و) کاروانسراهایی با پلان متفرقه

 

قبل از توصیف ویژگی های معماری رباط شرف مختصری به خصوصیات رباط و کاروانسرا می پردازیم. رباط منحصرا با ساختمانهای کنار راه( بیرون از شهر و آبادی) اطلاق می شود. رباط، علاوه بر حوض و آب انبار دارای اتاقهای متعددی بوده که گرداگرد حیاط قرار دارد که مسافران یک یا چند شبانه روز می تواند در آن اقامت کند.

به رباط های جامع و بزرگ « کاروانسرا» می گویند. کاروانسراها علاوه بر ایوان و اتاق، دارای اصطبل ، باربنده و انبار است و غالبا ورودی کاروانسرا با بازار کوچکی به نام « علافخانه» شروع می شود و در سردر آن چند اتاق قرار گرفته معمولا به کاروانسالار اختصاص دارد. گاهی در دوسوی رباط و کاروانسراها برج هایی قرار می گرفته که در موقع ناامنی از آنها استفاده می شد.

حال با تعاریفی که از رباط و کاروانسرا شد « رباط شرف» را می توان کاروانسرا دانست. با توجه به اینکه کاروانسرا از رباط بزرگتر و جامع تر است، ممکن است رباط اولیه که هنوز آثارش در قسمت ورودی ساختمان کنونی مشاهده می شود «رباط» نامیده می شده و پس از خرابی آن ساختمان کاروانسرای فعلی به جای آن ساخته شده است و به همان نام قدیمی رباط باقی مانده است.

 


منبع:معماری ایران دوره ی اسلامی،دکتر محمد یوسف کیانی

اطلاعات اضافه

  • استان: آذربایجان شرقی
4197 بار خوانده شده به روز رسانی شده در تاریخ شنبه, 27 مهر 1392 12:37
shahrzad MirzaAbedini

شهرزاد میرزا عابدینی

کارشناس ارشد برنامه ریزی و مدیریت جغرافیای گردشگری

مقالات بیشتر در این گروه « کاروانسرای شرف