یکشنبه, 13 اسفند 1396 10:41

بررسی هنر معماری دورۀ اوّل مادها

نوشته شده توسط 
به عکس زیر امتیاز دهید
(1 Vote)
honar dore ye avval
honar dore ye avval honar dore ye avval

با استقرار اقوام هندوآریایی در دو طرف دریاچه اورمیه بویژه بخش شرقی آن یعنی آمادای، پایه های تشکیل اولین امپراتوری ایرانی که قدرتمندترین امپراتوری سلطه گر ن زمان یعنی آشوری ها را به زانو در می آورند، ریخته می شود.

 

اقوام تازه وارد که در محل استقرار قبلی خود به صورت چادر نشینی زندگی می کردند ، در فلات شمال غربی ایران نیز در ابتدا کار کشاورزی و دامداری خصوصاً پرورش اسب از نژاد دشت نه سی ( به آشوری : نشای ، به ایرانی : نسا ) را پیشه خود ساخته و احتمالاً برای مدتی بدون این که دست بکار ساختمانی بزنند زندگانی خود را در چادرها ادامه داده اند . البته ( ص 22 ) اسب های « نسا » در شرق ماد شهرت بسزایی داشتند و خراجی را که آشوری ها از ایالات ماد و همسایگان آنها دریافت می داشتند ، منحصراً از دام و بطور عمده از اسب بود، در حالی که از ایالات غربی زاگرس این خراج از فرآورده های صنعتی وصول می شد. مثلاً خراج از کشور « زاموآ » در سال 880 - 881 پیش از میلاد، از نقره و طلا و روی و مس و مصنوعات مسی و لباس و پارچه های مختلف و چهارپایان مانند اسب و گاو و گوسفند و همچنین شراب اخذ می شد.

مادها بعلت مجاورت با امپراتوری بزرگ اورارتو و تأثیر پذیری از معماری پیشرفته آنها و با تقلید از خانه های محلی و با توجه به خصوصیات ساختمانی ایلامی ها ، در ایجاد معماری خود کوشش نمودند.

با توجه به این که از چگونگی معماری مردم عادی در دوران مادها اطلاع چندانی در دست نیست و با این که حتی یک خانۀ مادی از مردم عادی ، تا کنون بر جای نمانده است ، ولی احتمالاً خصوصیات ساختمانی که در دوره های بعدی در سرزمیتپن مادها ساخته شده اند، در دورپۀ ابتدایی نیز کم و بیش ، آن ویژگی در معماری مردم عادی رعایت می شده است . بعنوان مثال می توان بعضی از این ویژگی ها را در مقابر صخره ای که در زمان امپراتوری مادها در دل کوه ها تراشیده شده اند از نزدیک مشاهده کرد. در هر صورت چنین به نظر می رسید که خانه های مردم عادی در دورۀ اول ، عبارت بود از عمارتی یک طبقه و قائم الزاویه که در بیشتر مواقع با بام مسطح و دامنه ای بر روی جلوخان ، که بر ستون های چوبی تکیه می کرد . بعنوان مثال می توان از گور دخمه صخره داودختر در فهلیان فارس و قیز قاپان سخن به میان آورد. با توجه به شکل ظاهری این گوردخمه ها می توان چنین استنباط نمود که از نظر شکل ظاهری خانه های مردم عادی شبیه این گور دخمه ها بوده اند .

با توجه به چگونگی وضع اقتصادی مردم عادی در دوران مادها و همچنین بعلت باقی نماندن آثار معماری مردم عادی تا به امروز ، می توان چنین استنباط نمود که مصالح بکار برده شده در بنای خانه ها عموماً از خشت و چوب بوده و روی همین اصل بر خلاف ساختمان های سنگی و آجری ، بر اثر مرور زمان همگی به کلی از بین رفته و نابود شده اند.

اگر بخواهیم نمونۀ فرهنگ معماری ماها را در ایران بررسی کنیم ، می توانیم با اساس قرار دادن خانه هایی که در دهکده های آذربایجان ، کردستان و بویژه شمال ایران در گذشته و حال ساخته شده اند ، چگونگی شکل و مصالح بکار برده شده در آنها را مشخص نماییم . نمونۀ دیگری از خانه ای مسکونی مردم عادی در دورۀ اول، خانه هائی می باشد که احتمالاً با تأثیرپذیری از فرهنگ معماری ایلامی ساخته شده است. ولی وقتی که از نظر ایجاد ساختمان در معماری ایلامی رعایت می شود در نمونه های مادی چندان به چشم نمی خورد. زیرا در خانه های مادی ، ورودی ها بر خلاف نمونه ایلامی ، بطور عجیبی نچ و کوتاه ساخته می شود که هیچگونه هماهنگی با کل ساختمان ندارد. در نمونه مادی ، بعد از یک ایوان ستوندار چوبی اطاقی بشکل چهارگوش ساخته شده و داخل آن به دو بخش تقسیم می شود، یک بخش آن برای پخت نان و بخش دیگر با سکوی گل اندود، جهت نشستن که در یک گوشۀ آن جائی جهت قرار دادن اشیاء مورد لزوم و در گوشۀ دیگر خمره های ارزاق و غیره می گذاشتند. شبیه ایننوع بناها را با ورودی های کم ارتفاع و کوتاه می توان در نزدیکی ساوه ، در بعضی از دهکده ها مشاهده کرد. در داخل این نوع اطاق ها با سبک معماری ایلامی ، زوایدی از گل کوفته و ورز داده شده نیز ایجاد می گردید و هر چند که اینها صورت ابتدایی دارند ولی گویای این هستند که از آنها به عنوان طاقچه استفاده می کرده اند . غیر از طاقچه ها ، چینه های گلی کوچک و کم ارتفاع و همچنین گرد و یا چهار گوش سنگی نیز احتمالاً جهت قرار دادن اشیاء و سایر چیزهای مورد نیاز ساخته می شد. پیرامون هنر معماری دورۀ اول، از اسناد تاریخی آشوری چنین بر می آید که در سرزمین ماد، بویژه مناطقی که در معرض حمله دشمنان قرار می گرفت ، ( ص 23 ) محل های مسکونی مستحکم دژگونه ای بنام « آلانی دَننوتی »[1] و نقاط مسکونی کوچک دیگری در ازراف آن بنام «آلانی سهروتی» [2] از طرف مردن ساخته می شد و ساکنان محل های فوق به هنگام ضرورت و یا حمله دشمنان می توانستند به درون آنها که حصاری با چند متر ضخامت و با ارتفاع زیاد آنها را در بر می گرفت ، پناه برده و بر علیه دشمنان جبهه بگیرند. البته تصاویری از این دژها ، که از آشوری ها باقیمانده است، از چگونگی و شکل ظاهر دژهای مادی ما را به خوبی آگاه می سازد.

این دژها معمولاً ساختمان های مستحکم و عظیمی بودند که بر ارتفاعات و صخره های طبیعی و گاهی نیز بر روی خاکریزها و تپه های مصنوعی ایجاد گردیده و بر اطراف آنها حداقل یک دیوار ( مانند دژ مادی خاخار از روی نقش برجسته دور- شاروکین واقع در نینوا ) و یا گاهی چند حصار متحدالمرکز ( مانند دژ مادی کی شیو از روی نقش برجسته های آشوری ) ، بنا می­گردید. در طول حصارها معمولاً برج هایی به فاصله های معین تعبیه می شد. اطراف سر برج ها و حصارها جهت تیراندازی بر علیه دشمنان همان طوری که در معماری نظامی اورارتوها نیز مشاهده گردیده است با کنگره های سنگی مزیّن می شدند . و گاهی نیز بر حسب سنن محلی در میان کنگره ها ، شاخ های گوزن نصب می کردند که چنین دژها با مشخصات فوق که مربوط به مادها و ماناها می باشند، آشوری ها در کاخ دور- شاروکین به صورت نقش برجسته تصویر نموده اند . این گونه تصاویر دژهای مادی که در دور - شاروکین بصورت نقش برجسته به معرض نمایش قرار داده شده اند ، نشانگر این است که آشوری ها در حملاتِ مکرر خود، به سرزمین ماد، این دژها را تصرف و بعد از غارتِ اموال مردم ، آنها را به آتش کشیده و به کلی ویران نموده اند . و حتی در میان نقش بر جسته های دور- شاروکین ، شاهکی مادی را با یک ماکتِ دژ مادی که به علامت فرمانبرداری در حال تقدیم به شاه آشوری است تصویر نموده اند .

حصار اصلی دژهای مادی و احتمالآً کنگره ها ، همانطوریکه در اورارتوها نی زبه عنوان عنصر معماری معمول بود، از سنگ ساخته می شد، در حالیکه دیوارهای فرعی که به صورت دایره در داخل حصار اصلی قرار می گرفتند از خشت خام بنا می گردید.

مادها با توجه به موقعیت طبیعی محل ، بیشتر مواقع دژها را طوری می ساختند که در مسیر خندق و یا رودخانه و اگر دریاچه ای وجود داشت در کنار دریاچه قرار گرفته و به این ترتیب ، در مقابل حملۀ دشمنان که بیشتر اوقات از طرف آشوری ها صورت می گرفت ، دفاع از دژها را کامل تر می نمودند . با توجه به دژهایی ( ص 24 )  که خصوصاً از اورارتوها در کنار دریاچۀ وان برجا مانده است، می توان چنین استنباط نمود که مادها در ساختن چنین دزهایی از معماری و دژهای اورارتو تأثیر پذیرفته اند . داخل این گونه دژها معمولآً محل استقرار جنگاوران ، روحانیان و پیشه وران بوده و بیرون دژ و اطراف آن عموماً کشاورزان ، دامداران و مردمان عادی زندگی می کردند . ارگی که درست در وسط دژ و در بلندترین نقطه آن و با چند دیوار محصور و با برج و باروی مستحکمی ساخته می شد، هر زمان محل استقرار و زندگی پادشاهان و یا حاکمان قوم بشمار می رفت.

علاوه بر آنچه ذکر شد، یکی از برجسته ترین استحکامات دوره مادی که مربوط به خود مادها بوده اما متأسفانه اثری از آن بجای نمانده است، استحکامات شهر هگمتانه ، اولین مرکز حکومتی مادها در غرب ایران می باشد. به دلیل اهمیت آن و نموداری که بر اساس گفته های مورخین از وضعیت دژها و معماری مادها بدست نی دهد شایسته است که به گفتۀ مورخین در باب آن اشاراتی داشته باشیم .

هرودت ، در تاریخ خویش ، در چگونگی بنیاد گرفتن این شهر و باروهای شگفت انگیز هفتگانۀ آن چنین نوشته است: یکی از اهالی ماد موسوم به «  دیوکس »  پسر « فراورتس »  که شخصی بسیار دانا بود، این فکر به سرش افتاد که اقتدار پادشاهی تحصیل کند - وی که در پی تحصیل اقتدار بود خود را قاضی باشرف و درستکار نشان داد و بدین وسیله چنان اعتباری در نظر هموطنان خود بدست آورد که با توجه مردمی را هم که در ده های مجاور می زیستند ، جلب کرد - چونمردم همواره از درستی قضاوت های او اطلاع می یافتند ، مقدار شکایاتی هم که پیش او می آورند پی در پی بیشتر می شد، دیوکس که حال ، ارزشِ وجود خود را دیده بود، خبر داد که دیگر قصد شنیدن شکایات را ندارد . پس دیگر به آن محلی که معمولاً در آنجا جلوس و دادرسی می کرد حاضر نشد و گفت : « آن کار ، دیگر با منافع وی سازگار نیست که تمام روز را در حل و فصل امور مردم و غفلت از کارهای شخصی خود صرف کند». بنابراین ، بار دزدی و تبهکاری پدید آمد و در سراسر کشور حتی سخت تر از سابق شیوع یافت . لذا مادی ها از اطراف جمع شدند و راجع به چگونگی امور به مشورت پرداختند و به احتمال اکثر ناطقین از ( ص 25 ) دوستان دیوکوس بودند و نظر ایشان بود که « اگر کارها بدین منوال ادامه یابد ممکن نیست ما بتوانیم در این سرزمین زیست کنیم ، پس خوب است پادشاهی برای خئودمان برگزینیم تا شاید مملکت خوب اداره شود و خودمان نیز بتوانیم پی کارهای شخصی خود برویم و ناچار نشویم که بر اثر هرج و مرج خانه خود را ترک کنیم» . این استدلال ها در مجمع مؤثر افتاد و بر آن شدند که پادشاهی انتخاب کنند. بعد بنا شد معلوم دارند چه کسی را به آن مقام انتخاب کنند، همین که مذاکرات شروع شد، دیوکوس و تحریفات او فوری بر زبان ها افتاد و همگی موافقت نمودند که او را برگزینند، وی نیز تقاضا کرد که قصری به نام او و برازندۀ مقامش بسازند و گارد شخصی به او بدهند . مادی ها هم قبول کردند و برای او قصری محکم و بزرگ در محلی که در خود او نشان داده بود ساختند و به او اختیار دادند که خود نگهبانانی از میان تمام افراد ملت انتخاب کند. بدین ترتیب وی برتخت نشست و باز از ایشان خواست که شهر بزرگی بسازند و از شهر های کوچکی که سابقاً می زیستند صرف نظر  کنند و پایتخت جدید را مورد توجه اصلی خود قرار دهند. مادی ها اطاعت کردند و شهری را که اکنون اکباتان نام دارد، برپا ساختند که دیوارهای آن بلند و محکم و دایره وار و تو در تو ساخته شده است و وضع آنجا ، ایناست که سر هر کدام از دیوارها بعدی بلندتر است. جنس زمین که تپه نرمی است تا حدی برای این ساختمان مساعد بوده است ولی بنای آن با یک شیوۀ معماری بسیار پیشرفته ساخته شده است. شماره دایره ها هفت تاست . کاخ پادشاهی و خزانه در درون محوطه آخری قرار دارد. محیط دیوار خارجی خیلی نزدیک به همان اندازۀ دیوار آتن است ( 1300 متر مربع ) و رنگ بام های این دیوارها از این قرار است :

اولی سفید ، دومی سیاه ، سومی ارغوانی ، چهارمی آبی و پنجمی نارنجی است و تمام اینها را باالوان رنگین کرده بودند و بام دوتای آخری یکی از نقره و دیگری از طلا مستور شده بود.

دیوکس تمام این استحکامات را برای خود و قصر خود برپا داشت و به اهالی پیشنهاد کرد که خانه های خود را در خارج محیط دیوارها بسازند . وقتی که کار ساختمان شهر به پایان رسید، برای افتتاح آن حرکت کرد و اجازه نداد که احدی به شخص پادشاه نزدیک شود، ولی قصد داشت که تمام ارتباطات توسط امربران صورت گیرد و ممنوع کرد که سلطان را اتباع او ببینند . خندیدن و آب دهان انداختن در حضور پادشاه را جرم شمرد. این تشریفات را که وی نخستین مبتکر آن بود، دیوکس فقط برای تأمین وجود خود مقرر ساخت ، از ترس اینکه نزدیکان او که با وی در یک جا جمع می شدند و مثل خودش از خانواده خوب بودند و در هیچ یک از صفات مردانگی از او پست تر نبودند ، چون او را فراوان می دیدند ممکن بود آزرده شوند و بر علیه او توطئه کنند. در صورتی که اگر ایشان او را نمی دیدند ، پادشاه را به کلی از جنس دیگری غیر از خودشان می پنداشتند . آنچه در هگمتانه ی باستان مایه شگفتی بوده است و تاریخ نویسان از آن یادکرده اند ، هفت باروی شگفت آن است که هرکدام از آنها را به رنگی آراسته بودند . به گمان بسیار ، باروهای هفتگانه و هفت رنگ هگمتانه به شیوه ای نمادین و مرموز ، نشانه ای از آسمان و هفت اختر گردان آن که به زبان پهلوی «هفت بوخت»  نامیده می شود و در پارسی دری « هفتان»  بوده است ، بر پایه باورهای باستانی، آسمانی، به ویزه هفت اختر که «پدران برین»  نامیده می شده اند با چهار آخشیجان یا «مادران چهارگانه»  در می آمیزند و از این آمیزش ، «زادگان سه گانه»  ( کانی و گیاه و جاندار ) پدید می آیند. پیشینیان بر آن بودهاند که آنچه در زمین می گذرد و رخ می دهد برآمده از هنجار و رفتار ستارگان است.

[1] - Alani- dannuti

[2] Alani - Sehruti

منبع: سرفراز، علی اکبر و همکاران (۱۳۸۹)؛ باستان شناسی و هنر دوران تاریخی ماد، هخامنشی، اشکانی، ساسانی؛ نشر مارلیک

اطلاعات اضافه

  • استان: بدون استان
  • آدرس پستی: iran
  • آدرس و نقشه گوگل: iran
1851 بار خوانده شده
Shahrzad Mirza Abedini

Photography and Tourism Expert

WebSite Admin

Customer service assistant 

مقالات بیشتر در این گروه « فرهنگ و هنر مادها قلعه های مادی »