بهره‌برداری بهینه و اقتصادی از ساحل، افزون بر اشتغال‌زایی، به تقویت نقش گردشگری در ساختار اقتصاد کشور و تداوم این نقش در بلندمدت می‌انجامد. اما نگاهی گذرا به کناره‌های شمالی و جنوبی کشور نشان می‌دهد که در حال حاضر بهره‌برداری از این منبع مهم گردشگری به شکلی کاملاً غیراقتصادی انجام می‌شود و از این گذشته بسیاری از نقاط ساحلی به ویژه در مناطق جنوبی فاقد ساختارها و زیربناهای مناسب و اولیه برای گسترش فعالیت‌های گردشگری هستند.

با وجود این کاستی‌ها، آب هم‌چنان گردشگران را به سوی خود می‌خواند و گردشگری ساحلی با وجود مشکلات از رونقی مناسب برخوردار است. اما آنچه از منظر اقتصادی در دل این رونق، ضعف به شمار می‌آید بهره‌برداری نکردن بهینه از امکانات گردشگری ساحلی است. به ویژه آنکه گردشگری ساحلی در ایران جنبه‌ای صرفاً ملی دارد و کمتر توریست‌های خارجی را به خود جلب می‌کند. در این نوشتار به طور خلاصه به ویژگی‌های گردشگری ساحلی در ایران می‌پردازیم.

جایگاه گردشگری ساحلی:
از عوامل مهم سرمایه‌گذاری در هر بخش تعیین نقش و عملکرد آن در سطوح محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی است. در حوزهٔ گردشگری، تمدن ایران‌زمین و طبیعت و اقلیم آن عناصر و منابع گوناگونی را ارائه کرده‌است که هر یک از نظر کارکرد ویژه اقتصادی - گردشگری، در سطوح مختلفی مطرح هستند. به طور مثال از جنبهٔ مذهبی شهرهای مذهبی مشهد و قم جنبهٔ بین‌المللی دارند و افزون بر گردشگران جهان اسلام، از سایر کشورها نیز گردشگران به این شهرها سفر می‌کنند. به‌ویژه آن‌که شهر مذهبی مشهد، در نزدیکی جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی عمدهٔ تمدن ایرانی همچون آرامگاه شاعران بزرگ فارسی زبان چون رودکی، فردوسی، عطار و ... مولانا و فیلسوفان شهیر اسلامی چون ابوعلی سینا، شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ... قرار دارد. به همین ترتیب شیراز با داشتن عناصر تاریخی با ارزشی چون تخت‌جمشید و آرامگاه شاعران بزرگی چون حافظ و سعدی، از جاذبهٔ تاریخی و فرهنگی چشم‌گیری برخوردار است. اصفهان نیز آئینه تمام‌نمای تحول فرهنگ و معماری دوران اسلامی است. این عناصر جایگاه این نقاط را در حوزهٔ گردشگری به سطح بین‌المللی ارتقاء می‌دهند. اما متأسفانه گردشگری ساحلی ایران فاقد چنین جاذبه‌ای است.

وجود چنین محدودیتی پیش از آن‌که دلایل واقعاً طبیعی و اقلیمی داشته باشد، بیشتر تحت تأثیر نبود امکانات، زیرساخت‌ها، فقدان فضاسازی‌های مناسب و بالاخره علت‌های فرهنگی و سیاسی است. به نظر می‌رسد عملکرد ملی به گردشگری ساحلی ایران تحمیل شده‌است و تا فرآیندهای سیاسی - ایدئولوژیک جامعه دچار دگرگونی نشود نمی‌توان انتظار تحولی چشمگیر در حوزهٔ گردشگری ساحلی داشت.

درآمدزایی در گردشگری ساحلی :
پهنهٔ ساحلی ایران در مقایسه با مساحت کشور چندان چشمگیر نیست و بیشتر به شکل نواری در شمال و جنوب خود را نشان می‌دهد. با این حال به ویژه در مناطق شمالی، گردشگری ساحلی با پهنهٔ جنگلی درهم‌آمیخته و گستره‌ای دلپذیر برای برنامه‌ریزی گردشگری فراهم آورده‌است.

بر پایهٔ این ویژگی‌ها و عملکرد ملی گردشگری ساحلی ایران، ۴ منبع مهم درآمدزایی در این حوزه به قرار زیر شکل گرفته است:

۱) درآمد ناشی از هتلینگ

۲) درآمد ناشی از پذیرایی

۳) درآمد ناشی از عرضهٔ فرآورده‌هایی چون صنایع دستی و سایر محصولات مطرح مانند برنج شمال، کلوچه، انواع مرباهای محلی و ...

۴) درآمد ناشی از فعالیت‌های تفرجی ساحلی چون شنا، قایق‌سواری و...

آنچه در تحلیل این عناصر گردشگری اهمیت دارد این است که گردشگری ساحلی مبتنی بر گسترش فعالیت‌های تفریحی - تفرجی مربوط به دریا است. اما متأسفانه توسعهٔ اقامتگاه‌های دولتی در حریم دریا، نه تنها توسعهٔ فعالیت‌های تفریحی و تفرجی ساحلی را منتفی کرده‌است بلکه این فعالیت‌ها را در معرض نابودی و یا از بین رفتنشان در کارهای تفریحی - تفرجی قرار داده‌است.

به‌عبارت دیگر استفاده از ساحل، به صورت یارانه‌ای در اختیار گروه اندکی از جامعه درآمده‌است. این امر موجب عرضه محدود خدمات ساحلی، بالا رفتن تقاضا در ایام پیک و به تبع، گران شدن این خدمات می‌شود. گران شدن خدمات ساحلی بر تقاضای گردشگری ساحلی و زمان آن تأثیر منفی می‌گذارد.

استفادهٔ یارانه‌ای از گردشگری ساحلی، در مجموع موجب کاهش درآمد سالانهٔ ناشی از هتلینگ نیز می‌شود.

در مجموع می توان گفت که فقدان ساز و کارهای مناسب در بهره‌برداری اقتصادی از گردشگری ساحلی یکی از عوامل مهم کاهش کیفیت خدمات و سرمایه‌گذاری مناسب در این زمینه است.

خلأهای سرمایه‌گذاری در گردشگری ساحلی:
نوع سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های گردشگری به‌ویژه در حوزهٔ مرتبط با اقلیم و طبیعت در تعیین نقشه و جایگاه آن در سطح محلی، منطقه‌ای، ملی و فرامنطقه‌ای اهمیتی اساسی دارد. این سرمایه‌گذاری‌ها شامل بهره‌برداری مناسب از امکانات ساحلی و خدمات جانبی آن مانند هتلینگ، پذیرایی و فروش محصولات مشهور محلی است. در حال حاضر آنچه در گردشگری ساحلی ایران به روشنی به چشم می‌خورد استفادهٔ کاملاً ابتدایی از ساحل است بهره‌برداری از ساحل محدود به احداث پلاژهای ساده، استفاده از قایق‌های موتوری روباز و یا حتی ساحل‌های رهاشده در گوشه و کنار روستاها است. این بهره‌برداری ابتدایی در ساحل شمالی در مقایسه با ساحل جنوبی بیشتر دیده می‌شود. شاید بهترین نوع بهره‌برداری ساحلی در منطقهٔ آزاد کیش باشد که البته در حال حاضر استفاده از این ساحل منحصر به طبقات خاصی است و تنها دهک‌های درآمدی بالای کشور قادر به این کار هستند، کمبود مکان‌های مناسب، مشکلات سیاسی و فرهنگی و آشنا نبودن مردم با ساحل و نحوهٔ بهره‌برداری از آن از موانع اصلی سرمایه‌گذاری ساحلی است. استفاده از انواع قایق‌های سرپوشیده کرایه‌ای به شکلی کاملاً خصوصی، توسعه‌ی ورزش‌های تفریحی ساحلی، دوچرخه سواری ساحلی، احداث آکواریوم‌های شیشه‌ای زیرآبی، ماهیگیری، احداث کافی‌شاپ‌های دریائی و ... از جمله انواع سرمایه‌گذاری‌های ساحلی است که در حال حاضر برنامهٔ خاصی برای آن‌ها در طرح‌های گردشگری ملی وجود ندارد؛ در حالی که اجرا این پروژه‌ها می‌تواند از سطح ملی به فرامنطقه‌ای گسترش یابد.

امیدهای گردشگری ساحلی:
در حال حاضر گردشگری ساحلی ایران، از جایگاه مناسب و درخوری برخوردار نیست. ترکیب ساحل، جنگل و کوه یکی از قابلیت‌های عمده در گردشگری ساحلی در نوار شمالی و ترکیب ساحل و جزیره‌های بزرگ و پرشمار، جاذبهٔ گردشگری نوار جنوبی کشور است. فقدان ترکیب این عوامل در گردشگری، با وجود همهٔ نابسامانی‌های موجود، یکی از امیدهای بزرگ برای بالا بردن ظرفیت‌های گردشگری ساحلی ایران، جذب سرمایه‌گذار و افزایش تقاضای سفر در این بخش از گردشگری است.

از دیگر کاستی‌های موجود در توسعهٔ فعالیت‌های گردشگری، آمیختن بحث گردشگری با مسائل سیاسی و عقیدتی حتی در سطح ملی است. در حالی‌که گسترش و بهره‌برداری از قابلیت‌های موجود، متناسب با فرهنگ و باورهای رسمی نیز به راحتی امکان‌پذیر است. طبیعی است که در هر کشوری و از جمله ایران برنامه‌ریزی گردشگری در سطح ملی نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن ملاحظات فرهنگی رایج در آن کشور صورت گیرد. اما ناتوانی در تطبیق این ملاحظات فرهنگی با فعالیت‌های گردشگری نیز پذیرفته شده نیست. در هر صورت گردشگری ساحلی ایران در صورتی که به تلفیق مناسبی با فرهنگ عمومی جامعه در حوزهٔ مدیریت گردشگری دست یابد، می‌تواند از مهم‌ترین حوزه‌های گردشگری در سطح ملی به شمار آید.

جمع بندی:
توسعهٔ برنامه‌ریزی نشدهٔ امکانات و خدمات گردشگری ساحلی در حال حاضر یکی از تهدیدات مهم در تعیین نقش و جایگاه این حوزه از گردشگری در اقتصاد کشور به شمار می‌رود، کیفیت پایین خدمات، بهره‌برداری ابتدائی از ساحل، رقابت بخش دولتی و خصوصی در توسعهٔ اقامتگاه‌ها و سرانجام یارانه‌ای شدن استفاده از ساحل نتیجهٔ توسعهٔ برنامه‌ریزی نشده‌ی گسترش گردشگری ساحلی است. تداوم این روند در مجموع سد راه بهبود خدمات و توسعهٔ برنامه‌ریزی شدهٔ گردشگری ساحلی شده‌است و در بلندمدت به‌هدر رفتن نیرو و سرمایه، افزایش استهلاک امکانات موجود، تخریب ساحل و جنگل و از دست رفتن قابلیت‌های گردشگری ساحلی به ویژه در نوار شمالی کشور می‌انجامد.

نکتهٔ دیگر این‌که گردشگری ساحلی نوار جنوبی کشور زیر فشار بعد مسافت از کمبود رونق و سرمایه‌گذاری اندک رنج می‌برد. در مجموع به نظر می‌رسد که با وجود قابلیت‌های فراوان در بخش گردشگری، اقتصاد کشور هنوز به درآمدزائی این بخش احساس نیاز فوری نمی‌کند.

جواد رحیم پور
ماهنامه فنی و مهندسی ساختمان و شهر