به عبارت دیگر محل سکونت، سرو غذا، ارتباطات، حمل و نقل و سایر خدمات گردشگری در شهرها واقع‌اند که بازدیدکنندگان از مناطق اطراف شهر و خود شهر از آن استفاده می‌کنند. (فرج‌زاده‌ی اصل، 41:1384). «گردشگری شهری، عملکرد متقابل گردشگر- میزبان و تولید فضای گردشگری در رابطه با سفر به مناطق شهری با انگیزه‌های متفاوت و بازدید از جاذبه‌ها و استفاده از تسهیلات و خدمات مربوط به گردشگری است که آثار متفاوتی را بر فضا و اقتصاد شهری بر جای می‌نهد» (پاپلی، 1385: 190).
بسیاری از جاذبه ها و تسهیلات رفاهی اساساً برای خدمت به شهروندان توسعه یافته اند، ولی استفاده ی گردشگران از این تسهیلات می تواند به تداوم آنها کمک کند. از این گذشته، شهرها ممکن است مبادی ورود و خروج گردشگران به کشور یا منطقه باشند و برای گردشگرانی که به نواحی اطراف آن شهر مسافرت می کنند تبدیل به پایگاه شوند. هتل ها و سایر تسهیلات گردشگری بخشی تفکیک ناپذیر از بافت شهری هستند و به مسافران تجاری و تفریحی خدمات می دهند. توان بازرگانی یک شهر به گونه ای نیرومند در جذابیت گردشگری، در تحرک و جنب و جوش و درآماده سازی فضا در مرکز و در اطراف شهر مؤثر است. (کازس و…، 1382: 92).
در این ارتباط میتوان به شهرهایی همچون پاریس، لندن، نیویورک اشاره کرد که در درون خود جاذبه‌های بسیاری را جای داده‌اند. در فرانسه شهرها نخستین و مهمترین فضاهایی هستند که مورد توجه و دیدار گردشگران قرار میگیرند (کازس و…، 1382: 34 ). برج ایفل شاید یکی از بازرترین نمادهای گردشگری باشد. این بنا نماد شهر پاریس و از جهتی خود گردشگری است. این برج هیچ کاربرد خاصی غیر از کابرد گردشگری ندارد. دیدار از پاریس بدون بازدید از این بنای تاریخی تقریباً غیر ممکن است ( برنز، 1385: 48)
رویدادهای عظیم ورزشی مثل بازرسی های المپیک، جام جهانی فوتبال، نمایشگاه های بزرگ بین المللی، عیدها و جشن ها و… در ترسیم شهر به عنوان یک جاذبه برای گردشگران عمل میکند. نمایشگاه های بین المللی بزرگ یا تاریخی (برگزاری مراسم یادبود انقلاب آمریکا در سال 1976، انقلاب فرانسه در سال 1989) و مراسم مذهبی (زیارت های بزرگ در رم، مکه، بنارس و…)، برگزاری عیدها و جشن ها (جشن آبجوخوری در مونیخ، کارناوال های، بازسازی صحنه های تاریخی، جشن های گاوبازی پامپلون و… از جاذبه های گردشگری شهری محسوب میشوند.
عوامل ویژه ای در ایجاد تحول در گردشگری شهری نقش داشته اند. گردشگری شهری پدیده ای بس قدیمی است که، پس از سالهای پرشکوه و جلالی که به دیدار نخبگان و اشراف از محله ها و مکان های باب روز اختصاص داشت، در دهه های 1960 و 1970 مرحلۀ گذاری را طی کرد و نوعی سیر قهقرایی به خود دید (کازس و…، 1382: 61 ). تظاهرات و تجلیات هنری در همۀ سطح های فضایی میتواند جذاب ترین دلیل استقبال گردشگران از رفتن به یک شهر یا روستا باشد.
در گردش‌های درون‌شهری به مراکز پرجمعیت توجه می‌شود و مکان‌هایی که از نظر فرهنگی مورد توجه خاص قرار میگیرند، خود جزئی از این سفر را تشکیل می‌دهند. کیفیت مقصد، افراد، جوّ حاکم بر محیط و صمیمیت ساکنان محلی از جمله ویژگی‌هایی است که میتواند، از نظر فرهنگی، اهمیت زیادی داشته باشد و تصویری نیکو از آن مکان در ذهن افراد ایجاد نماید، که در نتیجه آنها را جذب میکند. میتوان شهر نیویورک را نمونه‌ای از مکان‌هایی دانست که از نظر گردش‌های درون شهری، افراد را جذب میکند. تعداد زیاد رستوران‌ها، گوناگونی و تنوع غذاهایی که در این مکان‌ها عرضه می‌شود، موزه‌ها، سالن‌های موسیقی، سینماها، هنرهای بصری، وجود قومیت‌های مختلف و آثار تاریخی از جمله عواملی هستند که موجب جذب بازدیدکنندگان میشوند. امروزه گردشگری شهری را به عنوان یكی از عوامل مهم توسعه اقتصادی، اجتماعی و رفاهی شهر و شهرنشینان می‌دانند. به همین دلیل مسئولان امور گردشگری و شهری در پی ارتقا و گسترش آن برآمدند. لیكن این ارتقا و گسترش خود مستلزم ایجاد شرایط ویژه ساختاری، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. تنها پیشینه كهن شهر، میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی، اماكن تفریحی و سرگرمی فراوان و نظایر اینها برای موفقیت در عرصه گردشگری شهری و جلب گردشگر كافی نیست. نخستین شرط موفقیت هر شهر در توسعه گردشگری شهری، وجود زیرساخت‌های مناسب شهری و مدیریت عاقلانه و مدبرانه در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و مانند اینهاست. دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعه گردشگری شهری، نظم و نسق دادن و آمایش جاذبه‌های شهر و ایجاد تسهیلات و امكاناتی است كه دسترسی به جاذبه‌ها را بیش از پیش آسان سازد.
یك شهر گردشگر پذیر برای موفقیت در پذیرش گردشگران باید دارای ویژگی‌هایی باشد:
1)شهر باید سیمایی جذاب داشته باشد.
2)شهر باید دست كم دارای برخی عناصر نیرومند و رقابت آمیز در زمینه فرآورده‌های جهانگردی باشد.
3)منافع مورد انتظار از توسعه توریسم شهری باید فراتر از هزینه‌های آن در دراز مدت باشد.
موضوع گردشگری شهری را به سادگی نمیتوان از اقسام دیگر گردشگری بخصوص گردشگری فرهنگی، تاریخی و کاری جدا کرد. زیرا در بسیاری از این موارد محیط مورد بازدید، استقرار و تفرج گردشگر همان محیطی است که در گردشگری شهری بدان تأکید و انجام می پذیرد. حسب تعریف گردشگری شهری را میتوان چنین معرفی نمود:
جابجایی و سفر اشخاص به محیط های شهری جز محیط اقامت متعارف آنها به منظور جمع آوری اطلاعات، کسب تجربه و تأمین مجموعه خواسته هایی که سفر به انگیزه آنها انجام می‌پذیرد. این دامنه میتواند بازدید گردشگر از یک سایت تاریخی (مسجد کبود-تبریز)، شرکت در یک نمایشگاه تجاری (مرکز دائمی نمایشگاه‌های بین المللی- تهران)، حضور در یک همایش علمی (دومین کنگره جغرافیدانان جهان اسلام-تهران) یا بهره‌جویی و لذت بردن از تفریح در اماکن محیط شهری (تفرج در پارک حاشیه رودخانه ناژوان – اصفهان) و یا حتی تماشای یک بنای مدرن (امپایراستیت – نیویورک یا برج ایفل در پاریس)، سفر به تهران و حضور در مجموعه ورزشی آزادی برای تشویق تیم فوتبال مورد علاقه یا گردش در باغ وحش مشهد و دیسنی لند پاریس باشد.
مسئولان شهرها در پی ایجاد بناهای نمادین و آشکار اغلب به ارائه کمک‌های مالی کلان و برای ساخت بناهای معتبر و مجلل به منظور ارزش بخشی به سرگرمی‌ها و تفریحات، گردشگری، پذیرایی و اعتلای فرهنگ اقدام می‌کنند. باید اعتراف کرد که بسیاری از بناهای نمادین یک شهر، از ابتدا به منظورهای گردشگری ساخته شده‌اند بعداً این خصلت را پیدا کرده‌اند، مانند برج ایفل در پاریس، پراتر دروین، دیسنی ورلد در اورلاندو، اوپرای سیدنی و… (کازس و…، 1382: 147).
متخصصان جامعۀ اروپا تأکید می‌کنند که «به دلیل سرعت ارتباطات، بالارفتن سطح فرهنگ شهروندان و بالارفتن سطح زندگی آنان، گردشگری سالهای آتی گردشگری شهری خواهد بود (کازس و…، 1382: 90-91).
رحیم یعقوب زاده- پژوهشگر و استاد دانشگاه
