این سفرها ضمن آشنایی با زندگی مردم مختف جهان، جاذبه‌هایی نیز داشته که شوق دیدار از اقصی نقاط جهان را همواره با انگیزه طبیعت‌گردی و آشنایی با فرهنگ‌های بومی شدت می‌بخشد. البته گسترش این بازدیدها در کنار منافعی که برای جوامع میزبان به دنبال داشت، آثار نامطلوبی نیز بر جا گذاشته است.
تعاریف و دیدگاه‌های متنوعی درباره اکوتوریسم وجود دارد. بر اساس نظر دی. آ. فنل (1385)، از کارشناسان برجسته گردشگری، تاکنون بیش از 80 تعریف از اکوتوریسم ارائه شده که هر یک از آنها به جنبه‌های خاصی از این موضوع پرداخته‌اند. به طور کلی در سال‌های نخستین در مقایسه با «گردشگری فرهنگی» و در واقع به طور عمده گردشگری شهری، اکوتوریسم به آن بخش از گردشگری اطلاق می‌شد، که برای استفاده و کشف جاذبه‌های طبیعت، در بیرون از سرزمین‌های شهری، یعنی در سرزمین‌های روستایی، ییلاق‌ها، مزارع، جنگل‌ها، بیشه‌زارها، کنار رودخانه‌ها و نهرها و به عبارتی در دامان طبیعت متمرکز بود. بنابراین آن را «گردشگری در طبیعت» یا «طبیعت‌گردی» نامیدند.
همچنین بر اساس این دیدگاه، «اکوتوریسم» یعنی تمامی انواع گردشگری که در طبیعت صورت می‌گیرد.
هدف گردشگران تماشای مناظر و کنجکاوی در طبیعت، مشاهده تنوع‌زیستی (فون، فلور)، آشنا شدن با فرهنگ، سنن، آداب و رسوم حاکم بر نواحی طبیعی است. اکوتوریسم یعنی نزدیکی مردمان شهری و روستایی در یک فضای مهربان و باصفا. در سال‌های بعد که توجه به این موضوع بیشتر شد و رعایت ملاحظات زیست‌محیطی در تمامی فعالیت‌ها بیش از پیش مد نظر قرار گرفت، به منظور وارد کردن این اصل در فعالیت‌های گردشگری و برای کاستن و یا به حداقل رساندن بار منفی زیست‌محیطی و اجتماعی آن، بیشتر دست‌اندرکاران روی مفهوم «گردشگری سبز» یا «گردشگری پاک» برای اکوتوریسم به توافق رسیدند. صنعت «سبز» یا «پاک» مفهوم محدود و معینی ندارد، بلکه با توجه به شرایط، نیازها و میزان پیشرفت در رعایت اصول حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار، دارای دامنه‌ای وسیع و متغیر است.
تمامی تعاریف موجود از اکوتوریسم بر این نکته تأکید دارند که این فعالیت در نواحی طبیعی انجام میشود، صرف‌نظر از این که این نواحی حفاظت شده یا در مالیکت خصوصی یا عمومی باشد.
به نوشته اشتون[1]، اصطلاح اکوتوریسم برای اولین بار توسط میلر[2] وارد ادبیات گردشگری شد و راه خود را به سوی جنبش توسعه پایدار گشود. در این دیدگاه، اکوتوریسم در وهله نخست ناظر بر ملاحظات زیست‌محیطی و مفهوم توسعه پایدار است و در آن طبیعت‌گردی در درجه دوم اهمیت قرار می‌گیرد ( رضوانی، 1387: 21) . به عبارتی اکوتوریسم پیوند دهنده دو دیدگاه تعهد شدید به طبیعت و احساس مسئولیت اجتماعی است (Lindberg,. 1993).
اكو توریسم یا طبیعت گردی، كوتاه شده‌ی واژه ECOLOGICAL TOURISM است كه گرایشی نو و پدیده‌ای نسبتا تازه در صنعت گردشگری است. هكتور سبالوس لازكورین، یكی از اولین كسانی است كه در دهه 1980 برای اكوتوریسم تعریف مشخصی ارائه كرده است وی می‌گوید: «اكوتوریسم یعنی: هدف یادگیری، تحسین و استفاده از مناظر طبیعی، حیات وحش و همچنین نمودهای فرهنگی گذشته و حال مردم بومی.»(سبالوس، لازكورین، 12).
در سال 1991، جامعه بین المللی اكوتوریسم كه در گذشته با نام جامعه ی اكوتوریسم شناخته می شد، اكوتوریسم را این گونه تعریف كرد: «اكوتوریسم عبارت است از مسافرت مسئولانه و مبتنی بر اصول پایدار به نواحی طبیعی به منظور بهره‌گیری معنوی و ارضای نیازهای روحی و روانی به گونه‌ای كه با شناخت و كسب آگاهی و احترام به نظام ارزش‌های مردم محلی توأم باشد و به محافظت از نواحی طبیعی و ارتقای رفاه جامعه میزبان كمك كند» (زاهدی، 1385: 90). سازمان جهانی گردشگری؛ اکوتوریسم را این گونه تعریف می‌کند: «نوعی از گردشگری که در آن مسافرت به مناطق طبیعی (که به نسبت بدون آسیب مانده) با اهداف مطالعاتی و بهره بصری از مناظر و رستنی‌های طبیعی و حیات وحش و با توجه به جنبه‌های فرهنگی هم در گذشته و هم در حال صورت می‌پذیرد.»
از سال 1990 اكوتوریسم به عنوان وسیله ای برای توسعه پایدار توسط سازمان های غیر دولتی، كارشناسان توسعه و مراكز دانشگاهی مطرح و مورد مطالعه قرار گرفت. بنابراین اصطلاح اكوتوریسم هم به عنوان یك مفهوم و هم به صورت شاخه ای از اقتصاد تعریف می شود.
اكوتوریست كسی است كه برای بهره‌گیری از طبیعت به چالش‌های فیزیكی و فكری می‌پردازد(زاهدی، 1385: 96). گستره فضایی این نوع گردشگری، محیط طبیعی به عنوان مثال ساحل، جنگل، کوه، کویر، غار و نظیر اینهاست. این الگوی فضایی از گردشگری در برگیرنده گونه‌های متفاوتی از گردشگری شامل گردشگری زیست محیطی، گردشگری دریایی، گردشگری ورزشی، گردشگری صید و شکار، گردشگری و جمع آوری گیاهان و حیوانات و نظیر اینها است.» «گردشگری زیست محیطی، سرمایه و پول فراوانی را از نواحی مرکز به پیرامون می‌برد و بدین ترتیب عدالت اقتصادی پدید می‌آورد.» (پاپلی، 1385: 216). توریسم ییلاقی، توریسم بوتانیک، توریسم زیر آبی و توریسم شکار زیر شاخه های اکو توریسم بشمار می روند.
با توجه به ورود مباحث جدیدی نظیر توسعه ی پایدار در جوامع مختلف، اکوتوریسم اهمیت فوق العاده ای به دست آورده است، تا جایی که سازمان جهانی گردشگری سال 2002 را سال بین المللی اکوتوریسم نامیده است. (حیدری، 1387: 41). بر اساس پیش‌بینی سازمان جهانی گردشگری (WTO) در چند سال آینده بیش از 50 درصد گردشگران جهان طبیعت‌گرا خواهند بود(رضوانی، 1387: 317).
برای اجرای هرچه بهتر فرایند اکوتوریسم، مردم بومی و سرمایه گذاران بین المللی به دولت ها به ویژه وزارتخانه های گردشگری و حفاظت محیط زیست به منظور ایجاد سیاست هایی که از مناطق طبیعی حفاظت و آنها را مدیریت کند، نیازمندند. مقامات دولتی دست اندرکار توریسم نقش بسیار مهمی در شناساندن کشور به عنوان یک مرکز اکوتوریسم در دنیا دارند. سازمان های غیر دولتی در توسعه اكوتوریسم نقش مهمی دارند. (اپلروود، 1386: 72)
جوامع محلی سهم بسیار مهمی در توسعه صحیح اكوتوریسم در منطقه خود دارند و مشاركت آنها در انجام كار ضروری است. بسیاری از محققان معتقدند كه چنانچه پروژه های اكوتوریسم با رضایت آگاهانه مردم منطقه انجام شود، مردم در توسعه گردشگری مشاركت كنند و به عنوان عنصری تاثیرگذار در برنامه ریزی ها شركت كنند، بسیاری از این تاثیرات منفی قابل پیشگیری خواهندبود.( اپلروود، 1386: 74).
بسیاری از کشورهای جهان سوم مقصد گردشگران محیط زیست میباشند. در برزیل گردشگری محیط زیست بزرگترین منبع درآمد محسوب میشود. در کشور رواندا گردشگری محیط زیست سومین منبع بزرگ درآمد بوده است. بخش اعظم این درآمد حاصل بازدید گردشگران از پروژه گوریل کوهستان است که در دهه 1970 میلادی آغاز شد. موفقیت این پروژه دولت را قانع کرد که باید از محیط گوریلها محافظت شود.
توسعه نامتوازن در طبیعت‌گردی یا آنطور که در ایران رواج یافته سفرهای تفریحی به مناطق طبیعی کشور به‌رغم جاذبه‌ای که برای مسافران این شیوه گردشگری دارد ممکن است محیط زیست را دستخوش اتفاقات ناخوشایندی کند. متأسفانه معیار توسعه اکوتوریسم در ایران وجود ندارد و متولی واحدی نیز برای این موضوع در نظر گرفته نشده تا بتوان تخریب‌های زیست‌محیطی اکوتوریسم را با آنها مطرح کرد. یکی می‌گوید متولی اکوتوریسم در کشور سازمان میراث فرهنگی است و عده‌ای دیگر براین نکته تأکید می‌کنند که سازمان جنگل‌ها باید متولی اکوتوریسم در کشور باشد تا قادر به حفظ طبیعت از هجوم تخریب‌کننده گردشگر باشد. میراث فرهنگی به‌دلیل نداشتن کارشناس محیط زیست نمی‌تواند در موضوع کنترل تخریب‌های زیست‌محیطی از ناحیه اکوتوریسم فعالیت کند و این موضوع در جنگل‌های ارسباران به‌طور کامل مشهود است.
آنچه بیش از همه در موضوع اکوتوریسم و سفرهای تفریحی هشدار کارشناسان محیط زیست و دوستداران طبیعت پاک را در پی دارد، پسماندهای به‌جای مانده از طبیعت‌گردها و گردشگران تفریحی در جنگل‌ها و مکان‌های سبز است. کمبود مخازن بازیافت زباله و حتی بی‌توجهی گردشگران به وجود این مخازن در مناطق جنگلی کشور یکی از موارد تهدید‌کننده طبیعت در اکوتوریسم و طبیعت‌گردی است. سیستم دفع زباله در هیچ‌یک از مناطق جنگلی کشور به شکل مطلوب وجود ندارد و گردشگران با رهاسازی پلاستیک و نایلون‌های خود، مانند آنچه در جنگل ابر و ارسباران در حجم انبوه از تجمع زباله و بوی تعفن مشاهده میشود به محیط‌زیست لطمه می‌زنند.
جدول جاذبه های اکوتوریسم در کشور
|
ردیف |
زمینه‌های اصلی |
زمینه‌های فرعی |
قطب‌ها و جاذبه‌های مهم |
|
1 |
کوهنوردی و غارگردی |
صخره‌نوردی، یخ‌نوردی، غارگردی، کایت‌سواری، تحقیق و پژوهش |
قله‌های سهند، سبلان، دماوند، تفتان، عم‌کوه، الوند، بیستون، شیرکوه و غارهای علی‌صدر، کتله خور، دلیجان |
|
2 |
طبیعت درمانی |
آب‌درمانی، لجن‌درمانی، نقاهتگاه‌های سلامتی |
چشمه‌های آبگرم سرعین، سراب، محلات، گرماب قوچان، آبگرم زنجان، اسک، لاریجان و… |
|
3 |
بیابانگردی |
تورهای کاروان‌رو، اسکی و قایق‌سواری روی ماسه، تحقیق و پژوهش |
پارک ملی کویر، کاروانسراهای کویری (قصر بهرام، عین‌الرشید و…) کویر لوت و شهر خیالی لوت، مناطق بیابانی استان‌های یزد، کرمان، بلوچستان و… |
|
4 |
ورزش‌های ساحلی و آبی |
شنا، قایقرانی، اسکی و قایق‌سواری روی ماسه، تحقیق و پژوهش |
سواحل شمالی و جنوبی، دریاچه‌ها، رودخانه‌های مهم مانند، کارون و سرشاخه‌های آن، زاینده‌رود، سفیدرود، سمیره و… |
|
5 |
ورزش زمستانی |
شنا، قایقرانی، اسکی روی آب، غواصی، ماهیگیری، اسکی، لوژسواری، برف‌نوردی |
پیست‌های اسکی 16 گانه در ارتفاعات زاگرس و البرز |
|
6 |
مردم‌شناسی |
گردشگری، کوچ، گردشگری آداب و رسوم، روستاگردی، تحقیق و پژوهش |
عشایر کوچ‌رو (بختیاری، قشقایی، ایلسون، لر، سنگسری و…) روستاهای تاریخی |
|
7 |
شکار و صید |
شکار چهارپایان و پرندگان، ماهیگیری، تحقیق و پژوهش |
بسیاری از مناطق کشور از جمله مناطق کوهستانی البرز و زاگرس، مناطق مرکزی و جنوبی کشور |
|
8 |
دامنه‌نوردی |
دیدار از حیات‌وحش، دیدار از چشم‌انداز و آثار طبیعی، آموزش و پژوهش در طبیعت، تفریح و تغییر حال و هوا |
ارتفاعات و دامنه‌های مختلف |
|
9 |
پارک‌های طبیعی و حیات‌وحش |
دیدار از حیات‌وحش، تفریح و گذراندن اوقات‌فراغت |
مناطق حفاظت‌شده |
مأخذ: کرمی، مهران؛ 1378 با اصلاحات. (رضوانی، 1387: 300)
طبیعت‌گردی در ایران معمولا به شاخه‌های تماشای حیات وحش، عكاسی از طبیعت، كمپینگ، دامنه‌پیمایی، كوه‌پیمایی، پیاده‌روی در طبیعت، بیابانگردی، شترسواری در كویر، جنگل‌گردی، رصد ستارگان و چند شاخه دیگر تقسیم میشود.
گسترش طبیعت گردی اگر بر اساس موازین علمی و استانداردهای جهانی باشد نه تنها از نابودی حیات طبیعی کشور جلوگیری خواهد کرد بلکه موجب توجه بیشتر به آن و بهبود کیفیت منابع طبیعی خواهد شد و بدین ترتیب موجبات بهبودی وضعیت اقتصادی و اجتماعی جوامع محلی و بومی منطقه را نیز فراهم خواهد آورد. این امر مستلزم نگاه توام با برنامه ریزی به منظور توسعه پایدار در این بخش میباشد.. اكوتوریسم نقش ویژه ای در آموزش گردشگران درباره ارزش محیط زیست سالم و تنوع زیستی سالم دارد. ازسوی دیگر، برنامه ریزی صحیح و مدیریت توسعه اكوتوریسم امری حیاتی است، در غیر این صورت اكوتوریسم خود تهدیدی برای تنوع زیستی و آنچه خود به آن وابسته است، خواهد بود (اپلروود، 1386: 10). به نظر می رسد برای توسعه و رونق «گردشگری طبیعت» و بهره برداری از ظرفیت های ناشناخته آن ابتدا باید برنامه ای جامع برای طبیعت گردی تدوین شود آن گاه داده های مکانی برای هر یک از جاذبه های مختلف طبیعت گردی تدوین شده و پایگاه اطلاع رسانی جامع و معرفی جاذبه های طبیعت گردی ایجاد شود. فرهنگ سازی درباره حفظ محیط زیست، ایجاد رشته های دانشگاهی برای تربیت نیروی متخصص طبیعت گردی نیز از جمله فعالیت های مفید در راه رونق «طبیعت گردی» است. متأسفانه در حال حاضر بسیاری از جاذبه های طبیعت گردی در گوشه و کنار مسیر دستیابی مناسبی برای علاقه مندان ندارد و به همین دلیل باید برای توسعه طبیعت گردی ابتدا مسیرهای دستیابی با ایجاد شبکه های حمل و نقل ریلی، راه های آسفالت و تقویت شبکه های حمل و نقل هوایی در دستور کار مسئولان قرار گیرد. در کنار این مسئله جلوگیری از زوال و نابودی گونه های زیستی و طبیعی که ناشی از ورود صنعت به زیستگاه های طبیعی است باید در رأس فعالیت ها قرار گیرد و حفظ محیط زیست به عنوان یک وظیفه همگانی قلمداد شود.
رحیم یعقوب زاده-مدرس دانشگاه علم وفرهنگ
[1]. Ashton
[2]. Miller
