(کاظمی، 1385: 63) برعکس محصولات قابل لمس که می‌توان آنها را در قفسه گذاشت، محصول صنعت جهانگردی بسیار سریع فاسد می‌شود و به هیچ وجه قابل نگهداری نیست. اگر اتاق هتل خالی بماند یا بلیت خودروی مسافرتی به فروش نرسد، دیگر نمی‌توان روز بعد آن را عرضه کرد و درآمد از دست رفته را کسب نمود (گی، 1385: 126(.
عناصر گردشگری بطور کلی در پنج دسته؛ حمل ونقل ،اقامتگاه، غذا و رستوران ، جاذبه‌ها و خدمات جای می‌گیرند. در این بخش در نظر است درخصوص هر کدام از آنها و بااشاره به وضعیت ایران پرداخته شود.
حمل و نقل، شاید یکی از تسهیلات مهم برای گردشگران، آسانی ورود به یک کشور یا منطقه باشد تعداد و موقعیت مکانی فرودگاه‌ها، بندرها و توسعه جاده‌ها و دیگر شبکه‌های حمل و نقل از اهمیت اساسی برخوردار است. گردشگران گاهی برای رسیدن به مقصد و بازگشت ازطریق ترکیبی از حمل و نقل هوایی – دریایی یا هوایی – زمینی بهره می‌برند. همچنین معمولاً گردشگران مبادی ورودی – خروجی مختلفی را در بازدید از یک مقصد انتخاب می‌کنند (داسویل، 1997: 60) که هر یک از آنها ویژگی‌ها و ساختار خاصی دارند؛ پیاده روی، دوچرخه‌سواری، ماشین‌های شخصی، وسایل نقلیه جاده‌ای همگانی، ترددهای ریلی، دریایی و هوایی از اشکال گوناگون حمل و نقل محسوب می‌شوند. (دولت آبادی و یعقوب زاده، 1388)
حمل و نقل هوایی ؛ هواپیما یکی از رایج‌ترین وسایل مسافرت گردشگران است. در آلمان از سال 1910 و در آمریکا از سال 1914 نخستین خط هوایی افتتاح گردید. از زمانی که در سال 1935 اولین هواپیما 21 مسافر را جابجا کرد گر چه زمان زیادی نمی‌گذرد ولی این صنعت رشد بسیار سریع و فوق‌العاده‌ای داشته است. شرکت‌های ایرباس و بوئینگ پیشتاز صنایع هواپیمایی هستند. برخی از کشورها نیز در حال ایجاد و توسعه پروازهای فضایی به مدار زمین و کره ماه هستند. پروازهای هوایی به دو شکل منظم و پروازهای دربست می‌باشد. با این وجود بیشتر تفریحات، گردش‌‌ها و مسافرت‌ها با پروازهای منظم انجام می‌شود (گی، 1385: 76). این صنعت همواره با فرازونشیب هایی مواجهه است: فصل، قیمت سوخت و اقدامات تروریستی می‌تواند فعالیت‌های خطوط هواپیمایی را تحت تأثیر قرار دهد.
غذا و رستوران؛ پس از هزینه رفت و آمد، معمولاً هتل و غذا به یک اندازه مابقی هزینه‌های مسافر را تشکیل می‌دهند و هزینه‌ای که معمولاً مسافران برای غذا صرف می‌کند بین 18 تا 20 درصد کل هزینۀ سفر او را تشکیل می‌دهد (گی، 1385: 105). غذا از جمله مواردی است که جهانگرد حتماً به آن نیاز دارد. معمولاً مسافر غذای خود را از محل‌هایی همچون رستوران، هتل، فروشگاه‌های زنجیره‌ای، غذای سریع و کافه تریاها تأمین می‌کند در ایران دیزی‌سرا و قهوه‌خانه را نیز می‌توان به این فهرست افزود. مردم عموماً جذب رستوران‌هایی می‌شوند که کیفیت و طعم غذایی آن متناسب با ذائقه انسان باشد. همچنین قیمت نیز یک عامل تعیین کننده برای تمایل به رفتن به یک رستوران می‌باشد. البته گاهی عوامل دیگری مثلاً عامل پُز، باعث می‌شود که برخی افراد مرفه به رستوران‌هایی بروند که دارای ظاهری شیک و قیمت‌های بسیار گرانی هستند، فضای رستوران نیز می‌تواند عاملی تأثیرگذار باشد مثلاً رستوران‌هایی که دارای تعداد معدودی میز و صندلی باشد مردم علی‌الخصوص خانواده‌ها تمایل زیادی به چنین رستوران‌هایی نشان نمی‌دهند.
خدمات؛ «تأثیر عمده اقتصاد گردشگری، از طریق خدمات و تسهیلات برای مسافران ایجاد می‌شود. رستوران‌ها و خدمات غذایی تسهیلات اسکان و پذیرایی، خدمات حمل و نقل، اردوگاه‌ها، خدمات اطلاع‌رسانی، تسهیلات تفریحی – ورزشی و فروشگاه‌ها، بیشترین میزان اشتغال، درآمد و منبع اخذ مالیات هستند. مجموعه این خدمات معمولاً صنعت خدمات مهمانداری نامیده شده است» (کاظمی، 1385: 56)0 محصولات و خدمات جهانگردی به دو شیوه توزیع می‌شود؛ سیستم توزیع مستقیم و سیستم توزیع غیر مستقیم . در سیستم توزیع مستقیم؛ عرضه کننده محصول بدون وجود واسطه با مشتری یا مسافر تماس می‌گیرد. در سیستم توزیع غیرمستقیم؛ عرضه کننده محصول یا خدمت از طریق واسطه با مشتری یا مصرف کننده تماس برقرار می‌کند.
سازمان‌های عمده فروش به عنوان واسطه بین عرضه کننده محصولات و خدمات جهانگردی و آژانس‌های مسافرتی (که خرده فروش به حساب می‌آیند) عمل می‌کنند.
متصدی گردش‌های دسته‌جمعی که او را «مسئول فعالیت‌های زمینی» هم می‌نامند، همانند عمده فروش اول در سطح کوچک‌تر، خدمات و محصولات مسافرتی را ارائه می‌کند (گی، 1385: 136).
گشت پروازها: گشت پروازها (تورگردان‌ها) سازمان‌های تجاری‌اند که ترکیی از خدمات حمل و نقل، اسکان و غیره را به صورت یک بسته خدمات گردشگری از طریق یک سری کانال‌های ارتباطی به عموم عرضه می‌کنند(کاظمی، 1385: 80). سفرگذاری‌ها، در صنعت گردشگری، نقش خرده فروش‌ها را ایفا می‌کنند که تمام خدمات مورد نیاز گردشگران از جمله بلیط مسافرت، ذخیره هتل و اجاره اتومبیل در آنها عرضه می‌شود. این دفاتر بخشی از واسطه‌ها در صنعت گردشگری‌اند که آخرین حلقه اتصال خدمات و محصولات گردشگری به مصرف کنندگان محسوب می‌شوند.«اصولاً موفقیت یک سفرگذاری به سه عنصر کلیدی بستگی دارد:(داسویل، 1997: 10-9)
الف) موقعیت و سهولت دسترسی به مؤسسه برای علاقمندان به مسافرت و همچنین در معرض دید بودن و برخورداری آن از نمای مناسب، بسیار مهم است.
ب) سیستم‌های اطلاعاتی، صدور بلیط و ذخیره جا به منظور تسریع در عرضه خدمات، به صورت فوری، با مناسب‌ترین قیمت‌ها ضروری است.
ج) خدمات شخصی منظور تأکید بر عنصر انسانی، توانایی درک گردشگران، گشت پروازها و برخوردهای متواضعانه و مؤدبانه با مراجعان است؛ همچنین سفرگذاری باید از دانش و مهارت ارائه مشاوره مناسب نیز برخوردار باشد.
آژانس مسافرتی همچون خرده فروش‌ها می‌مانند که معمولاً کمیسیون می‌گیرند، این سازمان می‌کوشد تا نقش واسطه را بین سازمان‌های ارائه کننده خدمات و مسافران برقرار کنند. آژانس‌های مسافرتی دامنۀ وسیعی از خدمات شامل تهیه اسناد و مدارک، شرحی از مقصد مورد نیاز، هتل‌ها و آداب و رسوم، فروش بلیط، واکسیناسیون و … را ارائه می‌دهند.
ویژگی‌های خاص خدمات گردشگری:
گردشگری نسبت به سایر خدمات، بیشتر از طریق عرضه هدایت می‌شود.
محصول گردشگری با مشارکت عرضه کنندگان مختلف تولید می‌شود.
محصول گردشگری در یک دوره زمانی و طی مراحل مختلف تجزیه می‌شود و همین امر ارزیابی آن را دشوار و پیچیده می‌کند.
محصول گردشگری برای مصرف کنندگان آن پرمخاطره است.
بخشی از محصول گردشگری مبتنی بر رؤیاها و امیال شخصی مصرف کننده است.
صنعت گردشگری نسبت به نیروهای بیرونی که خارج از کنترل عرضه کنندگان هستند، آسیب‌پذیر و شکننده است(کاظمی، 1385: 200-199).
برای ایجاد شرایط مناسب و ارائه خدمات بهتر بخش گردشگری نیازمند فراهم بودن امکاناتی است که مهمترین آنها عبارتند از:
تسهيلات: كه به بخش تجاري (هتل‌ها، مهمانسراها، اردگاه‌هاي تفريحي) بخش خصوصي (اقامتگاه‌هاي خصوصي و ويلاها) و كاروان‌هاي مسافري تقسيم مي‌شود. در جهان سوم، نسبت به كشورهاي توسعه يافته گرايش كمتري به سمت ايجاد تسهيلات خودگردان براي گردشگران وجود دارد و علت آن هم هزينه‌هاي نسبتاً پايين نيروي كار مي‌باشد.
خدمات و تسهيلات ديگر: كه دامنه وسيعي از خدمات حمايتي نظير فروشگاه‌ها، رستوران‌ها، بانك‌ها و مراكز پزشكي را در بر مي‌گيرد و دامنه تداركات آنها از پاتوق‌هاي خودگردان نظير كلوب مديترانه تا تكيه كامل بر تسيهلات محلي را شامل مي‌شود را در بيشتر كشورهاي توسعه يافته‌تر جهان سوم تنها در مناطق شهري مي‌توان يافت.
زيرساخت‌ها: اين كلمه از لحاظ معنايي واژه وسيعي است كه جهت پوشش اقلام حمايتي مورد نياز براي تهيه خدمات ذكر شده در بالا (جاده، راه‌آهن، فرودگاه، نيروي برق، كانال‌هاي فاضلاب و غيره) به كار مي‌رود. به دليل هزينه‌هاي سرمايه‌اي بالا معمولاً دولت‌ها عهده‌دار تهيه اين خدمات هستند و اغلب به مردم محلي نيز سرويس مي‌دهند(لی، 1378: 46ـ45). امروزه فروش بلیط‌ها به طور سنتی دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده است. مانند سیستم مسافرت بدون بلیط و فروش از طریق اینترنت که موجب شده در روند کار تسریع و تسهیل شود و این امر حتی ممکن است به تدریج منجر به حذف واسطه‌ها شود و مردم شخصاً اقدام به خرید بلیط خود نمایند.
جاذبه‌ها
برای جلب گردشگران از کشورها و مناطق مختلف و با انگیزه‌های متفاوت، وجود منابع و جاذبه‌هایی در مقصد ضروری است. همانطور که بدون فراهم بودن امکانات و خدمات لازم جاذبه ها در جلب گردشگران موفق نخواهند بود، به صرف سرمایه‌گذاری در صنعت گردشگری و فراهم آوردن انواع تسهیلات حمل و نقل و اسکان و سایر خدمات، بدون وجود جاذبه‌های مناسب، نمی‌توان به توسعه این صنعت امیدوار بود؛ به همین دلیل جاذبه‌ها و منابع گردشگری را از جمله ارکان اصلی این صنعت می‌دانند (کاظمی، 1385: 85). به اعتقاد مک کانل (1974) جاذبه گردشگری عبارت است از: «یک رابطه تجربی بین گردشگر یا جهانگرد و محل بازدید و وجود راهنما که اطلاعاتی مختص آن محل ارائه می‌کند». جاذبه‌ها معمولاً به دو دسته جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی تقسیم می‌شوند.
سایر جاذبه ها؛ اردوگاه‌های گردشگری از جمله جاهای دیگری هستند که هر ساله افراد زیادی را به خود جلب می‌نماید، هزینه ایجاد و نگهداری این اردوگاه‌ها معمولاً از سوی خود مردم و تاحدودی نیز از سوی دولت تأمین می‌گردد. پارک‌های موضوعی در نقاط مختلف مهم سالانه میلیون‌ها نفر را به خود جلب می‌نمایند (در ایران پارک موضوعی وجود ندارد).
اقامتگاه‌ها
خدمات اقامتی ، اصطلاحی است برای تهیه تسهیلات خواب و استراحت، با محوریت تجاری که در صنعت گردشگری و مهمان داری به کار می‌رود (اسمیت، 1995: 10) خدمات اسکان و پذیرایی در صنعت گردشگری یکی از پیچیده‌ترین و پویاترین بخش‌های این صنعت است. اقامتگاه چه به شکل هتل‌های چند ستاره، مهمانسرا، مُتل، ویلا، اقامتگاه‌های دسته‌جمعی باید همه جا در دسترس باشد چرا که جهانگرد نیازمند اقامت در محلی برای آسایش و خواب است و حدود یک سوم از هزینه‌های جهانگردان معمولاً صرف اقامت آنان می‌شود.
هتل ها براساس تعاریف به درجات مختلف تقسیم بندی می شوند. از انواع طبقه‌بندی‌های رایج در مورد هتل‌ها، می‌توان به طبقه‌بندی بر اساس ستاره از یک تا پنج و بر اساس حروف الفبای انگلیسی از A تا E اشاره کرد که به ترتیب معرف بالاترین تا پایین‌ترین درجه این مهمانخانه‌ها است (کاظمی، 1385: 77) در ایران معمولاً درجه هتل‌ها را با ستاره مشخص می‌کنند.
صنعت هتلداری یک صنعت زیربنایی به حساب می‌آید. هتل‌ها یا تحت مالکیت فردی هستند، یا تحت مالکیت یک شرکت بینالمللی، یا شرکت یا سازمان داخلی مثلاً یک وزارتخانه یا بطور نیمه دولتی- نیمه خصوصی اداره می‌شوند و یا مستقل اما تحت پوشش و یا اجاره یک شرکت بینالمللی اداره می‌شوند. در چند دهه اخیر هتل‌های بینالمللی گسترش یافته‌اند و «درصد بسیار بالایی از اتاق‌های هتل‌ها تنها در دست چند شرکت بسیار بزرگ است که در بخش‌های مختلف بازار به فعالیت مشغول‌اند و بازاریابی می‌کنند.»(گی، 1385: 112). در بخش هتلداری بینالمللی شرکت‌های چند ملیتی طراحی و مدیریت اطلاعات را در اختیار دارند.
هتلداران باید در کنار امکانات اقامتی که هدف اصلی آنان است، امکان سرو غذا و نوشیدنی را نیز فراهم سازند. علاوه بر آن هتلدارانی موفق‌تر هستند که سلیقه‌های میهمانان خود از کشورهای مختلف را بشناسند و حداقل چند عبارت و اصطلاح از زبان آنان را نیز بدانند. هتل‌ها معمولاً دایره وسیعی از شغل‌ها را به خدمت می‌گیرند شامل، مدیر داخلی، مدیر فروش، مدیر دفتر، مدیر پذیرایی، مسئول ذخیره جا، سرآشپز، آشپز، نگهبان، کارگرآشپزخانه، راننده، کارگر ظرفشویی، کارگر لباسشویی و …هتل‌ها باید ارتباط تنگاتنگ و نزدیکی با سایر بخش‌های صنعت جهانگردی مانند رستوران‌ها، مؤسسات کرایه اتومبیل، شرکت‌های حمل و نقل و … داشته باشند. هتل‌ها باید جهت بازاریابی برنامه‌هایی همچون ارسال دفترچه معرفی و راهنمای هتل، عکس‌ها، بروشور، نامه برای مشتریان بالقوه شامل افراد و سازمان‌ها ارسال نمایند.
بخش پذيرايي در گردشگري بين‌المللي جنبه حياتي (مركزي) دارد. روند گردشگري به طور مستقيم تحت تأثير حجم اين بخش، نحوه تطبيق آن با تقاضا و كيفيت پذيرايي قرار دارد.
بخش پذيرايي مشتمل بر سه خصوصيت است:
1)فصلي بودن؛ فعاليت اقتصادي اين بخش فصلي است كه در ساختار آن انعطاف بسياري وجود دارد.
2)برنامه‌ريزي نيروي انساني؛ اين صنعت كاربر مي‌باشد و مشكلات ناشي از فصلي بودن را افزايش مي‌دهد. در اين مورد برنامه‌ريزي دقيق و پيش‌بيني شده در اشتغال موقت لازم است.
3)زوال‌پذيري؛ محصولات پذيرايي را نمي‌توان ذخيره كرد. همانند وسايل حمل و نقل، محصولات پذيرايي كه استفاده نشده‌اند، نمي‌توانند براي استفادة آتي ذخيره گردند، به عبارتي، عدم بهره‌برداري گران تمام مي‌شود(ولا، 1384: 259).
عوامل انگیزشی و عوامل دفع کننده گردشگری
تحقيقات بسياري در زمينه انگيزه‌هاي گردشگري نشان داده است كه يكي از مهمترين انگيزه‌هاي گردشگران، رهايي از محيط اجتماعي يكنواخت خود مي‌باشد. تمايز گردشگران بيشتر برانگيزه مسافرت، هدف از مسافرت، تجربه‌ها و معاني مد نظر افراد مبتني است (همان: 171). برن انگيزة گردشگران از مسافرت را در دو بخش عوامل برانگيزاننده و عوامل جذب كننده بررسي مي‌كند. از اين منظر عوامل برانگيزانندة سفر كه گردشگر را از جايش بلند مي‌كند تا به مسافرت برود. مانند كنجكاوي و فرار از كسالت، تكرار كار، پرداختن به امور ذهني، سلامتي و امور جنسي، اعمال آرام‌بخش، واقعيت بخشيدن به خود، عوامل جذب كننده كه گردشگر را به محلي جذب مي‌كند تا مقصدي را انتخاب كند، پي بردن به جذابيت مكان‌ها و ديدن جاهايي كه به فرد احساسي مطبوع مي‌دهد را شامل مي‌شوند (کلانتری،1387 : 172).
كرامتين (1979: 408ـ427) و دان (1977: 184ـ194) معتقدند جذابيت‌هاي يك منطقه بايد به گونه‌اي باشد كه از عهده پاسخگويي به انگيزه‌هاي گردشگران برآيد؛ (كاظمي، 1385: 176 و 175).
در تعریف عوامل انگیزشی و عوامل دفع می توان گفت؛ «عوامل انگیزشی نیروهایی است که در درون فرد و در محتوای اجتماعی شخص موجب حرکت وی می‌شوند. در واقع اینها نیروهای انگیزشی هستند» (چاک‌وای، 1385: 188). «عوامل جذب نیروهایی هستند که مسافر را به یک مقصد می‌کشاند و موجب می‌شود او تصور کند از آن طریق می‌تواند نیازهای خود را تأمین کند» اصولاً از لحاظ اقتصادی، تمایل و توان خرید دو عامل اساسی تعریف و شکل‌گیری تقاضایند. بنابراین، کسانی که علاقه، تمایل یا هدفی برای سفر ندارند و ترجیح می‌دهند در خانه بمانند، همچنین کسانی که توان مالی پرداخت هزینه‌های سفر را ندارند، در بعد تقاضای گردشگری قرار نمی‌گیرند؛ به بیان دیگر متقاضی گردشگری محسوب نمی‌شوند(کاظمی، 1385: 42). معمولاً انگیزه‌ها و محرک‌هایی موجب می‌شود که فردی اقدام به سفر کند این انگیزه‌ها جنبه‌های مختلفی همچون شخصی، فرهنگی، پرستیژ، کسب روحیه و مسئله روانی، تقویت سلامت جسمی و .. را در بر می‌گیرد . گردشگران از لحاظ انگیزۀ سفر به گروه‌های مختلفی تقسیم می‌شوند: گروهی که انگیزه‌شان از سفر فرهنگی است، گروهی که هدف تفریحی در سر دارند، گروهی با انگیزه انجام نوعی از ورزش مثل کوهنوردی، قایقرانی، اسکی ، مسافرت به قصد دیدار از دوستان و بستگان (VFR) گرچه در دنیا موجب کسب درآمد هتل‌ها و رستوران‌ها می‌شود چرا که افراد برای دیدن دوستان و بستگان خود ممکن است چند روز را در هتل اقامت کنند ولی در ایران عموماً این گونه مسافران در خانه دوستان و بستگان اقامت می‌کنند. امروزه حتی توریست به دنبال (VR) است یا به عبارتی سفر به برخی نواحی بدون حضور فیزیکی در آن ناحیه.
جاذبه ها و یاد بودهای تاریخی ویژه، نیز نشان فرهنگ یا نماد یک ملت هستند و به عنوان مقاصد توریستی محسوب می‌شوند. معبد زيگورات چغازنبيل، تخت جمشيد، ميدان نقش جهان، تخت سليمان، پاسارگاد، نقش رستم، ارگ بم، گنبد سلطانيه، کتیبه بيستون و قره کلیسا در ارومیه، سدهای شوشتر 11 اثر تاریخی ایران هستند که در فهرست میراث جهانی ثبت شده اند.
